Στη μικρού μήκους «Lacerate» (2020), το έργο με το οποίο συμμετείχε η Τζάνις Ραφαηλίδου (ή Janis Rafa) στην κεντρική έκθεση της 59ης Μπιενάλε Βενετίας, «The milk of dreams», σε επιμέλεια Τσετσίλια Αλεμάνι, και ήταν μάλιστα και η μοναδική ελληνική συμμετοχή, σκυλιά διεκδικούν τους χώρους ενός σπιτιού που μοιάζει να έχει πληγεί από μια ανεπανόρθωτη καταστροφή.

Στην ταξιδεμένη σε διεθνή κινηματογραφικά φεστιβάλ μεγάλου μήκους ταινία «Kala azar» (2020) το ζευγάρι των πρωταγωνιστών ασκεί το επάγγελμα του νεκροπομπού ζώων. Στην έκθεση «Riddles for resilient tongues» στο opbo studio στον Πειραιά, που αποτελεί και την πρώτη ατομική της Ραφαηλίδου στην Ελλάδα σε επιμέλεια Ιωάννας Γερακίδη, η παρουσία των ζώων δεν έχει τον πρώτο λόγο, αλλά ούτε και η κινούμενη εικόνα, αν εξαιρέσει δηλαδή κανείς το «Lacerate».

Τα υπόλοιπα έργα είναι γλυπτά και σχέδια που λειτουργούν ως συναισθηματικά φορτισμένες ημερολογιακές καταγραφές ή αφορμές για τη διαμόρφωση των έργων. «Δεν τα είχα δείξει ποτέ γιατί τα θεωρούσα κάτι πολύ προσωπικό. Απλώς όταν πήγα στην Ολλανδία βρήκα μια πιο δυνατή κινηματογραφική γλώσσα και επένδυσα σε αυτήν» θα εξηγήσει.

Τα τρισδιάστατα έργα εκ πρώτης όψεως μάλλον παραπέμπουν σε ανθρώπινη, ενδεχομένως μαζοχιστική, δραστηριότητα καθώς η Ραφαηλίδου παραθέτει μια σειρά από στομίδες (μεταλλικά αντικείμενα που τοποθετούνται στο στόμα του αλόγου όταν ιππεύεται και ποικίλουν σχεδιαστικά ανάλογα με το τι συμπεριφορά επιδιώκει από το άλογο ο/η ιππέας του) αλλά και ποτίστρες που επαναλαμβάνονται γραμμικά ως γλυπτικές εγκαταστάσεις προκειμένου να δημιουργήσουν επαναλαμβανόμενες φόρμες και εν προκειμένω να συμπληρωθούν από μικρές, ποιητικές αφηγήσεις.

«Προσπαθούσα να βρω και να αποδομήσω μηχανισμούς ή τεχνουργήματα, όπως μου αρέσει να τα αποκαλώ, δηλαδή αντικείμενα φροντίδας ή χειρισμού που χρησιμοποιούνται για τον έλεγχο πολλαπλών σωμάτων και συγκεκριμένα των ζώων, όπως και αρχιτεκτονικών εργαλείων και δομών που μπορούν να τα εμπεριέχουν και να τα στεγάζουν. Ηθελα να αποσυνδέσω αυτά τα αντικείμενα από τους χώρους με τους οποίους σχετίζονται και να στοχαστώ πάνω στο τι ταυτότητες απηχούν και τι συμβολισμούς εμπεριέχουν όταν βρεθούν εκτός πλαισίου, για παράδειγμα ως εκθέματα σε μη χρήση. Τα αντιμετώπισα σαν αρχαιολογικά ευρήματα που θέλησα να τα απαγκιστρώσω από τον χώρο, τον χρόνο και τη χρηστικότητά τους, δίνοντας την ευκαιρία στον θεατή να αναρωτηθεί σχετικά με την ανθρώπινη ευρηματικότητα για καταπίεση αλλά και απόλαυση» θα εξηγήσει στο «Βήμα» η εικαστικός και κινηματογραφίστρια.

«Για μένα αποτελούν ένα σύμβολο φροντίδας αλλά και καταπίεσης και υποταγής, καθώς τουλάχιστον όσον αφορά τις ποτίστρες πρόκειται για μια δομή χώρου που εδράζει πάνω σε μια ανταλλακτική αξία: σου προσφέρω νερό, σε εκτρέφω για να σε φάω ή να μπορώ να σε ιππεύσω».

Συναίνεση και αυτοδιάθεση

Οπως σημειώνει στο επιμελητικό της κείμενο η Γερακίτη, στην έκθεση «το στόμα χρησιμοποιείται ως μεταφορικός και κυριολεκτικός άξονας για τη διερεύνηση ζητημάτων εξουσίας, κυριαρχίας και υποταγής, καθώς και για την αδιαμφισβήτητη σημασία της συναίνεσης και της αυτοδιάθεσης… Η Rafa σκιαγραφεί δομές εξουσιαστικές που έχουν επιβληθεί από τον άνθρωπο στα ζώα, προσδίδοντάς τους παράλληλα μία συμβολική διάσταση. Πώς τα εργαλεία χειραγώγησης και εγκλωβισμού μπορούν να ιδωθούν ως παραβολές για τον τρόπο που οι κυριαρχικές αυτές δομές διέπουν τις διαπροσωπικές σχέσεις και τους έμφυλους ρόλους;».

Η παρουσία των ζώων στο έργο της Ραφαηλίδου είναι μια κινητήρια δύναμη που ενεργοποιείται από εμπειρίες του παρελθόντος καθώς ως παιδί μεγάλωσε τόσο με σκυλιά όσο και με άλογα, συγκεκριμένα με ένα που είχε υπό την προστασία και τη φροντίδα της. «Μετά από χρόνια αντιλήφθηκα τη σκοτεινή πτυχή που υπάρχει στην ανάγκη να φροντίζεις ή να θέλεις να αγαπηθείς από ένα ον από το οποίο δεν έχεις πάρει τη συναίνεση. Αρχισα να διερευνώ έννοιες όπως η κυριαρχία και η φροντίδα, πώς μπορούν τελικά να παραβιάζουν σώματα, ελευθερίες και ένστικτα παρά τις φαινομενικά καλές προθέσεις από τις οποίες υποτίθεται ότι πηγάζουν» εξηγεί.

Ενας νέος χώρος στον Πειραιά

Η έκθεση εγκαινιάζει τον ανεξάρτητο χώρο τέχνης opbo studio, μια πρώην βιομηχανική αποθήκη που διαμόρφωσε ο παραγωγός και κινηματογραφιστής Αλέξανδρος Τηλιόπουλος και βρίσκεται στην οδό Φίλωνος κοντά στο λιμάνι του Πειραιά αλλά και το Δημοτικό Θέατρό του. Η ατομική έκθεση της Ραφαηλίδου είναι η πρώτη από τις τρεις που πρόκειται να διοργανωθούν σε επιμέλεια Ιωάννας Γερακίδη με κοινό συνδετικό ιστό τους ότι θα πραγματοποιηθούν από γυναίκες εικαστικούς που έχουν επιδείξει ενδιαφέρον για τις πολιτικές και ποιητικές ποιότητες της σαγήνης ως μέσο διερεύνησης ζητημάτων συλλογικής και ατομικής ταυτότητας. «Μου άρεσε η ιδέα να κάνω ατομική έκθεση με δυο νέους ανθρώπους οι οποίοι βρίσκονται έξω από θεσμικά πλαίσια μουσείων ή γκαλερί» θα πει η Ραφαηλίδου.

Η Τζάνις Ραφαηλίδου σπούδασε στην Αγγλία αλλά η χώρα που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πορεία της είναι η Ολλανδία, καθώς μοιράζει τον χρόνο της μεταξύ Αμστερνταμ και Αθήνας. Πήγε στη χώρα ως residency artist στη Rijksakademie την περίοδο 2013-14, είδε τη δουλειά της να περιλαμβάνεται στη συλλογή του Μουσείου Stedelijk («Τρεις αποχαιρετισμοί», 2013) ενώ βρήκε οικονομική υποστήριξη από φορείς όπως το Mondriaan Fonds (Ιδρυμα Υποστήριξης Καλλιτεχνών), το Netherlands Film Fund.

Στην Ολλανδία βρίσκεται λοιπόν η επαγγελματική της βάση αλλά στην Ελλάδα η καθημερινότητά της καθώς ζει από το 2019 στην Αθήνα. «Είναι πιο βολικό πρακτικά γιατί έχω μεγαλύτερη δύναμη να παράγω έργα, από οικονομική άποψη. Επίσης ο τόπος με εμπνέει πολύ περισσότερο, υπάρχει μια αγριότητα και μια δυναμική σε χώρους που δεν είναι ξεκάθαροι, «αμόλυντοι» αλλά ενδιάμεσοι, περιφερειακοί».

«Riddles for resilient tongues» στο οpbo studio, Φίλωνος 86, Πειραιάς, ως τις 17/6.