Εφηβος Μίκης σε παγκόσμια πρώτη

Ο Μίκης Θεοδωράκης μιλάει για την «Αποκάλυψη» γυρίζοντας στο 1942: «Το έτος αυτό υπήρξε για μένα σταθμός. Πρώτον, άκουσα για πρώτη φορά συμφωνική μουσική (την 9η του Μπετόβεν). Δεύτερον, ανέπτυξα τη θεωρία μου «Για τη Συμπαντική Αρμονία», που έμελλε να γίνει ο οδηγός σε όλη μου τη ζωή (Σκέψη και Δράση) και τρίτον, άρχισα τη σύνθεση του πρώτου χορωδιακού-συμφωνικού μου έργου με τον αρχικό τίτλο «Συμφωνία αρ. 1», το οποίο μετέτρεψα σε «Αποκάλυψη», για να την ξεχωρίσω από την «Πρώτη Συμφωνία» (1948 – 1950)».

Ενα έργο όμως που έμελλε να μην παρουσιαστεί ποτέ ζωντανά. Δεν είχε κλείσει ακόμη τα είκοσί του χρόνια και το παρουσίασε στον δάσκαλό του και διευθυντή της Κρατικής Ορχήστρας αλλά και της Χορωδίας Αθηνών Φιλοκτήτη Οικονομίδη. Του είπε ότι το είχε προγραμματίσει να το παρουσιάσει το φθινόπωρο του 1945. Κάπου εκεί όμως τα πράγματα πήραν άλλη τροπή. Ο Μίκης Θεοδωράκης θυμάται: «Μου ζήτησε μάλιστα να ετοιμάσω τα υλικά, δηλαδή τις πάρτες των μουσικών και των χορωδών. Λίγο αργότερα, συνεχίζει ο συνθέτης, «με κάλεσε στο γραφείο του για να με ρωτήσει τι έκανα στα Δεκεμβριανά. Δηλαδή στις μάχες του ΕΛΑΣ και των Αγγλων, που διήρκεσαν από τον Δεκέμβριο του 1944 έως τις αρχές του Ιανουαρίου του 1945. Κάποιος φαίνεται ότι «με κάρφωσε», γνωρίζοντας ασφαλώς ότι ο Οικονομίδης έπνεε μένεα κατά των κομμουνιστών, που όπως μου είπε και ο ίδιος «είχαν κάψει το σπίτι του αδελφού του». Του απάντησα ότι υπήρξα μέλος του ΕΛΑΣ και ότι πολέμησα στην πρώτη γραμμή επί 33 ημέρες! Πρόσθεσα μάλιστα ότι εάν διάβαζε προσεκτικά το έργο, θα έβλεπε ότι αναζητώντας τον Θεό, τον ανακάλυπτα τελικά στο πρόσωπο του Εργάτη. Στους προλετάριους όλων των εθνών! Οπως ήταν φυσικό, ο άνθρωπος κόντεψε να πάθει έμφραγμα από τον μεγάλο του θυμό. Μεταξύ άλλων πολλών, μου φώναξε ότι «δεν θέλει να με ξαναδεί μπροστά του» και μου πέταξε κατάμουτρα το αντίγραφο του έργου. Αυτή ήταν η γένεση και ο θάνατος του έργου αυτού, που έμεινε κυριολεκτικά θαμμένο τόσα χρόνια μετά, μέχρι που ο φίλτατος διευθυντής της εξαίρετης Ορχήστρας Καμεράτα, κ. Πέτρου, ως νέος Χριστός επανέλαβε την ρήσιν «Δεύρο έξω» και έτσι νεκραναστημένο, το παρουσιάζει στη συναυλία της 12.10.2018!».

Το αίνιγμα της ζωής

Πώς περιγράφει όμως ο συνθέτης την «Αποκάλυψή» του, ένα έργο γραμμένο σε εποχές διαφορετικές από τις σημερινές, αν και πάντα αν ψάξουμε σε βάθος θα βρούμε κοινά στοιχεία μεταξύ τού τότε και του τώρα. «Ο τίτλος «Αποκάλυψη» περιγράφει τον αγωνιώδη αγώνα των εύθραυστων εφήβων για την κατανόηση του αινίγματος της ζωής, που ξεκινά από την αναζήτηση του Θεού. Ενα κομμάτι μου τον αναζήτησε στον χώρο της Φιλοσοφίας με τη θεωρία της Συμπαντικής Αρμονίας και ένα άλλο στον τομέα της Τέχνης ξεκινώντας από το φιλόδοξο και δύσκολο εγχείρημα της σύνθεσης του πρώτου μου συμφωνικού έργου έχοντας μοναδικά ακούσματα: τον Υμνο της Χαράς και έναν δίσκο με Μπαχ και Μπελίνι! Ας μην ξεχνάμε ότι αναφέρομαι στην ελληνική επαρχία της δεκαετίας του 1930 – 1940 με τελευταίο σταθμό την Τρίπολη της Αρκαδίας (1940 – 1943). Ομως με την κήρυξη του πολέμου το πνευματικό και ιδεολογικό μου οπλοστάσιο άρχισε να μεταμορφώνεται μέσα μου, για να γνωρίσω και να ενστερνισθώ τελικά τον Μαρξισμό, που με οδήγησε να πορευτώ από την ιδεολογία στην πράξη, δηλαδή στην ένταξή μου στο ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Σε αυτό μεγάλο ρόλο διαδραμάτισε και η οικογένειά μου, με τη μητέρα μου από τον Τσεσμέ της Μικράς Ασίας και θύμα της μεγάλης εθνικής μας καταστροφής και τον πατέρα μου Κρητικό, απόγονο σειράς αγωνιστών από το 1800 έως το 1912, τότε που και ο ίδιος σε ηλικία 16 ετών κατατάχθηκε εθελοντής και τραυματίστηκε σοβαρότατα στο Μπιζάνι, το Φρούριο που προστάτευε τα Γιάννενα».

«Πρόκειται για ένα θαύμα»

Ο Μίκης Θεοδωράκης αποκάλεσε «νέο Χριστό» τον μαέστρο και καλλιτεχνικό διευθυντή της Καμεράτα, Γιώργο Πέτρου, ο οποίος έφερε στο φως την «Αποκάλυψη». Ο μαέστρος μιλά στο «Βήμα της Κυριακής» για αυτή την ανακάλυψη, αλλά και για το δεύτερο έργο της βραδιάς, το «Αξιον Εστί».

Οπως αναφέρει ανακάλυψε «την «Αποκάλυψη» ως Συμφωνία αρ. 1 σε μια πολύ παλιά μου ηλεκτρονική αναζήτηση στο αρχείο Μίκη Θεοδωράκη της Μεγάλης Μουσικής Βιβλιοθήκης του Συλλόγου των Φίλων της Μουσικής. Ανακάλυψα το έργο αυτό μέσα από ένα πεντακάθαρο χειρόγραφο του συνθέτη, και μου τράβηξε την προσοχή καταρχήν ο τίτλος (ήξερα ήδη ότι υπήρχε η εξαίρετη «Πρώτη Συμφωνία» του Μίκη), αλλά και το περιεχόμενό της: μια ασυνήθιστα εξελιγμένη γραφή για ορχήστρα εγχόρδων, αφηγητή και χορωδία. Αρκετά χρόνια μετά, όταν παρουσιάσαμε στο ΜΜΑ με την Καμεράτα την τελευταία σύνθεση του Μίκη, τη ραψωδία για ορχήστρα εγχόρδων, ρώτησα τον συνθέτη για τη «Συμφωνία αρ. 1». Μου είπε ότι είναι ένα έργο που το έγραψε πολύ μικρός, κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Ωδείο Αθηνών, με έντονη πολιτική χροιά. Είπε επίσης ότι είναι το μόνο έργο του που δεν έχει ακούσει ποτέ, και ότι θα ήταν για εκείνον το μεγαλύτερο δώρο αν το παρουσιάσουμε. Τρία χρόνια μετά, και με την ευκαιρία της τωρινής παρουσίασης του «Αξιον Εστί» με τους Μουσικούς της Καμεράτα – Ορχήστρας των Φίλων της Μουσικής, θεώρησα ότι θα ήταν μια θαυμάσια ευκαιρία να γνωρίσει ο κόσμος τη Συμφωνία αρ. 1 σε μια ιστορική α’ παγκόσμια εκτέλεση. Ετσι λοιπόν ανατρέξαμε στο χειρόγραφο και δημιουργήσαμε την α’ έκδοση του έργου. Στο μεταξύ, ο Μίκης αποφάσισε προς αποφυγήν σύγχυσης με την «Πρώτη Συμφωνία» να μετονομάσει το έργο σε «Αποκάλυψη – Ωδή στον Μπετόβεν»».

Πώς όμως περιγράφει και έχει «διαβάσει» το έργο ο Γιώργος Πέτρου; «Μιλώντας καθαρά με μουσικά κριτήρια για αυτό το έργο, θα έλεγα ότι πρόκειται για ένα «θαύμα». Είναι καταπληκτικό πώς ένα παιδί 15-17 ετών, σε μια κατοχική Αθήνα και μια ταραγμένη Αθήνα της Απελευθέρωσης, έχει απορροφήσει μια τεράστια μουσική παράδοση της Ευρώπης, και χωρίς προσβάσεις σε ηχογραφήσεις, μουσικό υλικό, ή κάθε μέσο πληροφορίας το οποίο στην εποχή μας θεωρούμε αυτονόητο, αναπτύσσει μια ολοκληρωμένη, σύγχρονη (για το 1945), νεοκλασική μουσική γλώσσα, δημιουργώντας ένα έργο με μεγάλη δομή και άρτια γραφή για τα έγχορδα και τη χορωδία, κάνοντας χρήση αναφορών στον μεγάλο Μπετόβεν, καθώς και στη μεγάλη Τέχνη της αντίστιξης της κλασικής εποχής, μέσα από ένα πρίσμα μοντέρνας οπτικής των μέσων του 20ού αιώνα». Τι είναι όμως τελικά η «Αποκάλυψη»: «Είναι ένα συγκινησιακά φορτισμένο έργο, που καταπιάνεται με την πιο αρχέγονη φιλοσοφική αναζήτηση του ανθρώπινου νου: τη σχέση του Ανθρώπου με τον Θεό. Τολμώ να πω (χωρίς να ξέρω αν θα συμφωνούσε ο Μίκης) ότι στην «Αποκάλυψη» βλέπω τα στοιχεία εκείνα που θα οδηγήσουν τον ώριμο πια Μίκη Θεοδωράκη στη σύνθεση του «Αξιον Εστί». Νομίζω ότι αυτό θα έχουν την ευκαιρία να το επιβεβαιώσουν όσοι βρεθούν στη συναυλία στις 12 Οκτωβρίου στο ΜΜΑ. Οσο για τους στίχους που έγραψε ο συνθέτης, μας λέει ο ίδιος: «Οσον αφορά το περιεχόμενο, η μάχη του Δεκέμβρη και η «επαγγελματοποίησή» μου στο Κομμουνιστικό Κόμμα ευθύς μετά, με οδήγησαν σε μια επίκαιρη λύση-κάθαρση: ο Θεός ήταν η εργατική τάξη! Ετσι έθεσα τελεία και παύλα στις μεταφυσικές μου περιπλανήσεις»».

Η ερμηνεία από τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου

Η συναυλία όμως στο Μέγαρο έχει και ένα έργο-σταθμό στη νεοελληνική μελοποιημένη ποίηση. Το «Αξιον Εστί», ένα έργο που όπως σημειώνει ο μαέστρος «έχει ριζώσει βαθιά στη συνείδηση του λαού, μια εκπληκτική μουσική σύλληψη υβριδικής μορφής από τον Μίκη πάνω σε ένα ποιητικό κείμενο αιώνιας ομορφιάς του Ελύτη, που σε έναν εκρηκτικό συνδυασμό γίνονται η Ελλάδα που όλοι αγαπάμε». Στο τραγούδι επελέγη ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου, ο όποιος θα το ερμηνεύσει για πρώτη φορά. Μας εξηγεί για την επιλογή του ερμηνευτή: «Εχει μια παλιά και βαθιά σχέση με τη μουσική του Θεοδωράκη. Νομίζω ότι ήρθε η ώρα να καταπιαστεί με το θρυλικό αυτό έργο. Είναι ένας σπουδαίος ερμηνευτής, ένα αληθινό παιδί της ροκ και ένας αγνός καλλιτέχνης που είμαι βέβαιος ότι θα αφήσει τη δική του σφραγίδα στα πολυαγαπημένα τραγούδια του έργου».
Για τον Γιώργο Πέτρου «η μεγάλη Τέχνη είναι διαχρονική και όχι μόδα», όπως συμβαίνει και με το έργο του Μίκη Θεοδωράκη. «Ο Μίκης με την ποιότητα της τέχνης του απέδειξε ότι είναι σπουδαίος γιατί είναι διαχρονικός. Αυτό σημαίνει ότι πάντα θα μιλάει στην καρδιά των ακροατών. Οχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε όλον τον κόσμο που χαίρει τεράστιας εκτίμησης και αναγνώρισης».