Η ομορφιά και ο ερωτισμός τους σε ένα μαρμάρινο αγαλμάτιο Αφροδίτης στον τύπο της Αναδυόμενης (2ος – 1ος αι. π.Χ.) από το Αρχαιολογικό Μουσείο Δήλου. H έμφυλη βία που υφίσταντο από τις απαρχές του κόσμου που σοκάρει ακόμα και όταν βλέπεις μόνο τα ίχνη της.
Οπως στο ακρωτηριασμένο μαρμάρινο σύμπλεγμα της νύμφης Αμυμώνης (τέλη 2ου αι. π.Χ.), από το οποίο λείπει μεν ο Ποσειδώνας αλλά μένει το χέρι του να θυμίζει ότι την ξεγύμνωσε για να την ντροπιάσει. Είναι πολλές οι ιστορίες που αφηγείται η έκθεση «Κυκλαδίτισσες. Αγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και πολλά από τα αντικείμενα που τις αναδεικνύουν αρκούντως συγκλονιστικά.
Μικρά και μεγαλύτερα αφηγήματα που φωτίζουν τελικά σημαντικές πτυχές του κυκλαδικού παρελθόντος όσον αφορά τους ρόλους τους οποίους καλούνταν να υπηρετήσουν οι γυναίκες.
Η γυναίκα ως θεότητα, από την Αιμάσσουσα Πότνια της προϊστορικής Θήρας ως την Αγία Αναστασία τη Φαρμακολύτρια από τη βυζαντινή Νάξο. Η γυναίκα ως ιέρεια όπως έχει ζωγραφιστεί στην τοιχογραφία από το «Αδυτο» στο Ακρωτήρι της Θήρας ή όπως έχει σμιλευτεί στην κολοσσική αρχαϊκή κόρη από το ίδιο νησί, το επιβλητικό άγαλμα που υποδέχεται τις επισκέπτριες όταν μπαίνουν από την είσοδο του Μεγάρου Σταθάτου.
Η γυναίκα ως ηγέτιδα, ως ξόανο, ως μάνα ή αδερφή. Οπως η Παρθενίκα από τη Θήρα που πέθανε άωρα και η αδελφή της Δαμόκλεια της έστησε ένα νεκρικό μνημείο.
Η έκθεση περιλαμβάνει 180 έργα περίπου, τα περισσότερα από τα οποία δεν έχουν ταξιδέψει ποτέ εκτός Κυκλάδων ενώ ορισμένα δεν έχουν παρουσιαστεί ποτέ στο ευρύ κοινό. Δεν διαρθρώνεται χρονολογικά αλλά μέσα από δώδεκα θεματικές ενότητες που αποπειρώνται να προσεγγίσουν το θέμα ολιστικά μέσα από «τη μεγαλύτερη έκθεση όλων των εποχών που είναι αφιερωμένη στις Κυκλάδες», όπως τονίζει ο Δημήτρης Αθανασούλης, διευθυντής της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων.
Συνεπιμελείται επίσης την έκθεση μαζί με τον Παναγιώτη Ιωσήφ, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Radboud της Ολλανδίας, και τον Ιωάννη Φάππα, επίκουρο καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, οι οποίοι είναι επιστημονικοί διευθυντές του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Η ειρωνεία, μια έκθεση για γυναίκες επιμελημένη από άνδρες, δεν διαφεύγει ούτε από τους ίδιους. Δηλώνουν λοιπόν ότι η προσέγγισή τους ήταν εκείνη τριών πανεπιστημιακών ερευνητών και εμπεριείχε «τον απροκατάληπτο θαυμασμό μας για τους πολυμήχανους τρόπους με τους οποίους οι γυναίκες υπερέβησαν το ασφυκτικό πατριαρχικό πλαίσιο διεκδικώντας πρωταγωνιστικούς ρόλους και κατακτώντας, against all odds, ισότιμη θέση στην ιστορική διαδρομή του homo sapiens».
Η σημαντική αυτή έκθεση εγκαινιάζει το Μνημόνιο Συνεργασίας του Μουσείου με το υπουργείο Πολιτισμού – δια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων –, το οποίο υπεγράφη τον Μάιο του 2024 με στόχο την ανάδειξη και προβολή του κυκλαδίτικου πολιτισμού στην Ελλάδα και στον κόσμο. Παράλληλα, έρχεται ύστερα από το πολύ επιτυχημένο αφιέρωμα στη Χαιρώνεια της προηγούμενης χρονιάς στο πλαίσιο της ενότητας εκθέσεων «Ιστορίες Ανθρώπων».
Κάθε νησί και μια ιστορία
Στην έκθεση εκπροσωπείται το σύνολο σχεδόν του νησιωτικού συμπλέγματος, 17 αρχαιολογικά μουσεία των Κυκλάδων με εκθέματα που χρονολογούνται από την προϊστορία (τη νεολιθική εποχή) ως τον 19ο αιώνα, αν και η πλειονότητα προέρχεται από την αρχαιότητα. Συμμετέχουν και άλλοι φορείς, Μουσεία, Βιβλιοθήκες, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, ενώ αντικείμενα προέρχονται και από ιδιωτικές συλλογές.
Πολλά από τα εκθέματα προέρχονται από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Θήρας, όπου και θα μεταφερθεί αυτούσια η έκθεση όταν ανοίξει ανακαινισμένο μέσα στο 2025. Ενα ελληνιστικό ειδώλιο της Βαυβώς που δείχνει προκλητικά τα γεννητικά της όργανα – φαίνεται να είχε αποτροπαϊκή χρήση μέχρι τα χριστιανικά χρόνια – φέρνει το νησί της Σερίφου να εκπροσωπείται για πρώτη φορά σε έκθεση. Πρωτιά και για τη Φολέγανδρο που εκπροσωπείται από έναν «πικάντικο» λύχνο με ευφάνταστη ερωτική σκηνή που βρέθηκε στην περίφημη Χρυσοσπηλιά, ένα από τα σημαντικότερα σπήλαια της Μεσογείου.
Τα αρχαιότερα εκθέματα είναι δύο νεολιθικά ειδώλια: η στεατοπυγική Κυρά της νησίδας Σάλιαγκος βόρεια της Αντιπάρου και η ραδινή φιγούρα από τη Φτελιά Μυκόνου. Τα πιο πρόσφατα είναι τα γραπτά της Ευανθίας Καΐρη όπως ο «Νικήρατος» (1826), το πρώτο τυπωμένο θεατρικό έργο για την Ελληνική Επανάσταση και της Μαντώς Μαυρογένους (μια επιστολή προς το βουλευτικό σώμα στο Ναύπλιο το 1825).
Η «δαιμονισμένη» της Σικίνου
Αν και το γνωρίζουμε καλά, είναι σοκαριστικό να βλέπεις ότι ορισμένα πράγματα δεν έχουν αλλάξει μέσα στους αιώνες, ιδίως όσον αφορά την έμφυλη βία. Οπως για παράδειγμα την αφηγείται η ιστορία της Νεικούς μέσα από τον εντοιχισμένο τάφο της στη Σίκινο.
Η πλούσια Κυκλαδίτισσα θεωρήθηκε δαιμονισμένη και βασανίστηκε στη διάρκεια εξορκισμού, αλλά ανεγέρθηκε προς τιμήν της ένα εντυπωσιακό ηρώο, το σημαντικότερο αρχαίο μνημείο του νησιού για να την τιμήσει (άβυσσος η ψυχή των ανδρών του 3ου αι. μ.Χ. και όχι μόνο).
Σε άλλες περιπτώσεις εντυπωσιάζει η διαχρονία ορισμένων «εθίμων» μια και στην έκθεση αντιπαραβάλλονται μια λίθινη επιγραφή με τον κατάλογο προικών από τα τέλη του 3ου αι. π.Χ. από τη Μύκονο με ένα προικοσύμφωνο του 1690. Υπήρχαν δε ανέκαθεν και τα πλάσματα που ισορροπούσαν μεταξύ δυο φύλων, όπως μαρτυρούν και τα αντικείμενα στην πρώτη ενότητα της έκθεσης. Οπως ένα ανάγλυφο με παράσταση Διόνυσου με γυναικεία ενδυμασία, ή ένα βάρος με εξίσου ανάγλυφη παράσταση ερμαφρόδιτου, αμφότερα από το Αρχαιολογικό Μουσείο Δήλου (2ος/1ος αι. π.Χ.).
Ιδιαίτερη μνεία αξίζει και ο κατάλογος της έκθεσης, ο οποίος αναπτύσσεται σε δύο τόμους. Ο μεν πρώτος που λειτουργεί ως κατάλογος των έργων της έκθεσης με εισαγωγικά δοκίμια αλλά και ο δεύτερος που περιλαμβάνει τις επιστημονικά τεκμηριωμένες περιγραφές κάθε αντικειμένου, πολλές από τις οποίες δημοσιεύονται για πρώτη φορά.
INFO: «Κυκλαδίτισσες. Αγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Μέγαρο Σταθάτου, Βασιλίσσης Σοφίας & Ηροδότου 1, έως τις 4 Μαΐου 2025.
