Η συναυλία που θα δοθεί την Παρασκευή 3 Φεβρουαρίου στην Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών έχει ιδιαίτερη σημασία: η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, το αρχαιότερο μουσικό σύνολο στη νεότερη Ελλάδα, έχοντας στο πόντιουμ τον καλλιτεχνικό διευθυντή της, τον μαέστρο Λουκά Καρυτινό, θα γιορτάσει τα ογδοηκοστά γενέθλιά της. Μία πορεία πολλών δεκαετιών (που στην πραγματικότητα ξεκίνησε άτυπα από το 1893), γεμάτη πρώτες εκτελέσεις (στη χώρα μας αλλά και στη διεθνή σκηνή) σημαντικών έργων, συνεργασίες με κορυφαίους σολίστες, εκατοντάδες βραδιές όμορφης μουσικής σε μεγάλα θέατρα, αίθουσες συναυλιών και αρχαιολογικούς χώρους, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Στην επετειακή εμφάνιση συμπράττει η διεθνούς φήμης υψίφωνος Τσέλια Κοστέα, η οποία θα ερμηνεύει τη σύνθεση «Vocalise» του Νέστορα Τέιλορ. Αυτό θα είναι το εναρκτήριο κομμάτι. Θα ακολουθήσει το Κοντσέρτο για βιολί και ορχήστρα σε ρε μείζονα, έργο 35, του Τσαϊκόφσκι με σολίστ τον βιρτουόζο του βιολιού Βαντίμ Ρέπιν. Και η βραδιά θα ολοκληρωθεί με τη Συμφωνία αρ. 1 σε ρε μείζονα («Τιτάν»), του Μάλερ.
Οι πρώτες νότες
Η ιστορία του συνόλου ξεκινάει λοιπόν από το 1893, οπότε ιδρύεται η Μαθητική Ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών, με πρωτοβουλίες του εμπνευσμένου διευθυντή του Ωδείου Γεωργίου Νάζου. Το σύνολο δίνει την πρώτη συναυλία του στις 19 Μαρτίου 1894 στην αίθουσα του Ωδείου Αθηνών, στην οδό Πειραιώς, υπό τη διεύθυνση του καθηγητή και αρχιμουσικού Ριχάρδου Μπονιτσιόλι. Λίγα χρόνια μετά, το 1908, το αναλαμβάνει ο βέλγος συνθέτης, βιολονίστας και διευθυντής ορχήστρας Αρμάνδος Μαρσίκ (ένας από τους δασκάλους του Δημήτρη Μητρόπουλου), ο οποίος με την καθοδήγησή του το βοηθάει να περάσει από το μαθητικό στο επαγγελματικό επίπεδο. Το 1911 μετονομάζεται σε Συμφωνική Ορχήστρα Αθηνών. Μετά το 1922 την αναλαμβάνουν ο Ισπανός Ιωσήφ Μπουστίντουι (πατέρας της συγγραφέως Ιουλίας Ιατρίδη) και ο Ιβάν Μπούτνικοφ, ενώ το 1925 ιδρύεται ο Σύλλογος Συναυλιών και η ορχήστρα μετονομάζεται σε Ορχήστρα του Συλλόγου Συναυλιών. Ο Μπούτνικοφ αλλά και ο νεαρός Δημήτρης Μητρόπουλος είναι οι μόνιμοι αρχιμουσικοί της. Ο πόλεμος και η ναζιστική Κατοχή ανακόπτουν την εξέλιξη του συνόλου. Στο μεταξύ και ο Μητρόπουλος έχει φύγει για τις ΗΠΑ. Ωστόσο ο Φιλοκτήτης Οικονομίδης με τη βοήθεια του Μανώλη Καλομοίρη και του Πέτρου Πετρίδη καταφέρνει να θέσει τη λειτουργία του υπό την αιγίδα του Ελληνικού Δημοσίου, γεγονός που της επέτρεψε να επιζήσει και να αρχίσει να αναπτύσσεται και να εξελίσσεται.
Μια νέα εποχή
Η παρθενική συναυλία της Ορχήστρας με τη νέα ονομασία της, ως Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, δόθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 1943 στο Θέατρο Ολύμπια, με την πρώτη παρουσίαση του «Τρίπτυχου» του Μανώλη Καλομοίρη. Ηταν η ημέρα της κηδείας του Κωστή Παλαμά. Στην πραγματικότητα το έργο ο Καλομοίρης είχε αρχίσει να το συνθέτει το 1936, συγκλονισμένος από τον θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου. Η πρώτη εκδοχή ολοκληρώθηκε το 1938. Στη συνέχεια έγιναν αλλαγές, με τη σύνθεση να παρουσιάζεται τελικά στην εναρκτήρια συναυλία της ΚΟΑ υπό τη διεύθυνση του ίδιου του Καλομοίρη, αφιερωμένη και στον μεγάλο πολιτικό και στον μεγάλο ποιητή. Το πρόγραμμα της βραδιάς συμπλήρωναν έργα και άλλων ελλήνων συνθετών, του Διονυσίου Λαυράγκα (Εισαγωγή και φούγκα), του Σπύρου Σαμάρα (Ιντερμέτζο από την όπερα «Η μάρτυς»), του Γεωργίου Σκλάβου (Ιντερμέτζο από την «Κυρα-Φροσύνη») και του Πέτρου Πετρίδη (Πρώτη Συμφωνία).
Οι επικεφαλής και οι άλλοι σταρ
Από το 1942 μέχρι και τον θάνατό του, το 1957, γενικός διευθυντής της Ορχήστρας ήταν ο Φιλοκτήτης Οικονομίδης. Τον διαδέχθηκαν οι Θεόδωρος Βαβαγιάννης (1957-1969), Ανδρέας Παρίδης (1969-1975), Μάνος Χατζιδάκις (1976-1982), Γιάννης Ιωαννίδης (1983-1989), Αλέξανδρος Συμεωνίδης (1989-1995), Αρης Γαρουφαλής (1995-2004), Βύρων Φιδετζής (2004-2011), Βασίλης Χριστόπουλος (2011-2014), Στέφανος Τσιαλής (2014-2020) και ο Λουκάς Καρυτινός από τον Οκτώβριο του 2020. Ο Ρίχαρντ Στράους, ο Καμίλ Σεν Σανς, ο Μπρούνο Βάλτερ, ο Λέοπολντ Στοκόφσκι, ο Χανς Κνάπερτσμπους, ο Κλέμενς Κράους, ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν, ο Πάμπλο Καζάλς, ο Μστσλάβ Ροστροπόβιτς, η Τζίνα Μπαχάουερ, ο Βλαντίμιρ Ασκενάζι, η Μάρτα Αργκερίχ, ο Ιβο Πογκορέλιτς είναι μερικά μόνο από τα μεγάλα ονόματα, συνθέτες, μαέστρους και σολίστες, που συνεργάστηκαν με το σύνολο. Η ίδρυση και λειτουργία (με την ευγενική δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, από τον Οκτώβριο 2016) της Ακαδημίας Νέων Μουσικών της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών είναι μια ακόμα σημαντική προσφορά της Ορχήστρας στη μουσική εκπαίδευση της χώρας.
Προσεχώς…
Βεβαίως, η μουσική συνεχίζεται και μετά τη συναυλία που θα γιορτάζει τα 80 χρόνια του συνόλου: Πάντα στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών στις 15 Φεβρουαρίου ο Λουκάς Καρυτινός θα διευθύνει την ΚΟΑ σε έργα Ραχμάνινοφ (Ραψωδία σε ένα θέμα του Παγκανίνι για πιάνο και ορχήστρα, έργο 43) και Ρίχαρντ Στράους («Η ζωή ενός ήρωα», συμφωνικό ποίημα, έργο 40) με σολίστ τον πιανίστα Μιχαήλ Πλετνιόφ. Στις 24 Φεβρουαρίου ο Νικόλαος Χαλιάσας θα διευθύνει Ντεμπισί («Πρελούδιο στο απομεσήμερο ενός φαύνου»), Σοσόν («Ποίημα της αγάπης και της θάλασσας», για φωνή και ορχήστρα, έργο 19) και Ρίμσκι-Κόρσακοφ («Σεχραζάντ», συμφωνική σουίτα, έργο 35) με σολίστ τη μεσόφωνο Μαρκέλλα Χατζιάνο. Στις 17 Μαρτίου ο Μισέλ Τιλκέν θα διευθύνει Γιάννη Κωνσταντινίδη («Μικρασιατική Ραψωδία»), Ραχμάνινοφ (Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα αρ. 4 σε σολ ελάσσονα, έργο 40) και Σοστακόβιτς (Συμφωνία αρ. 5 σε ρε ελάσσονα, έργο 47) με σολίστ την πιανίστρια Πλαμένα Μάνγκοβα. Στις 7 Απριλίου ο Βασίλης Χριστόπουλος θα διευθύνει Φίλιππο Τσαλαχούρη («Ιουλιανή Σουίτα», έργο 85, σε α’ πανελλήνια εκτέλεση), Χίντεμιτ («Ματθίας ο ζωγράφος») και Ραχμάνινοφ (Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα αρ. 3 σε ρε ελάσσονα, έργο 30), με σολίστ τον πιανίστα Νικολάι Λουγκάνσκι. Τέλος, στις 12 Απριλίου, στην πασχαλινή συναυλία της η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών θα παρουσιάσει την περίφημη «Missa Solemnis» σε ρε μείζονα, έργο 123 για ορχήστρα, σολίστ και μεικτή χορωδία, του Μπετόβεν. Θα διευθύνει ο Κρίστοφ Πόπεν. Σολίστες θα είναι η υψίφωνος Κάρεν Λάιμπερ, η μεσόφωνος Ινγκεμποργκ Νταντς, ο τενόρος Γενίς Ισμάνοφ και ο βαθύφωνος Πέτρος Μαγουλάς. Με τη Χορωδία της Ελληνικής Ραδιοφωνίας Τηλεόρασης και με τη Χορωδία του Δήμου Αθηναίων.
