Το σύμπαν του Τζορντάνο Μπρούνο

Το 1939 εκδόθηκε στο Παρίσι Η αγρύπνια των Φίνεγκαν, το τελευταίο έργο του Τζέιμς Τζόις. Ο συγγραφέας τού είχε δώσει στην αρχή τον τίτλο Work in Progress (Εργο εν προόδω), που τον δανείστηκε από μια μεγάλη μορφή της όψιμης Αναγέννησης: τον Τζορντάνο Μπρούνο. Ο Μπρούνο επηρέασε τον Τζόις αλλά και τον Μπέκετ. Τρεις αιώνες και πλέον μετά τον θάνατο του Μπρούνο στην πυρά (το 1600) ο νεαρός τότε Μπέκετ δημοσίευσε ένα δοκίμιο όπου συνδέει τον Τζόις με τον Ντάντε, τον Βίκο και τον Μπρούνο.

Το πόσο σημαντικός και πρωτοπόρος ήταν ο τελευταίος μάς αποκαλύπτει ο Νούτσιο Ορντινε στην εκπληκτική μελέτη του Το κατώφλι της σκιάς, που συνδυάζει την ανάλυση των έργων του Μπρούνο σε συνδυασμό με τη ζωή του και τον μαρτυρικό του θάνατο.

Nuccio Ordine

Το κατώφλι της σκιάς. Λογοτεχνία, φιλοσοφία και ζωγραφική στον Τζορντάνο Μπρούνο

Μετάφραση Μαρία Σπυριδοπούλου.

Εκδόσεις Αγρα, 2022, σελ. 416, τιμή 20,90 ευρώ

Η ανάλυση του Ορντινε βασίζεται στο τρίπτυχο λογοτεχνία-φιλοσοφία-ζωγραφική, τους τρεις πυλώνες της Αναγέννησης. Και παίρνει μαζί του τον αναγνώστη στη γοητευτική περιπέτεια που διατρέχει τη ζωή και το έργο του Μπρούνο και τον κόσμο της Αναγέννησης σ’ ένα βιβλίο βαθύ και πολυσήμαντο. Ο Τζορντάνο Μπρούνο (1548-1600) διέθετε σπάνια ευφυΐα και ανήσυχο πνεύμα από πολύ μικρή ηλικία. Στα 17 του χρόνια μπήκε σε τάγμα δομινικανών μοναχών στη Νάπολι και στα 24 του ήταν πολύ γνωστός για τις εκπληκτικές μνημονικές του ικανότητες. Την τέχνη της μνήμης την ανέπτυξε και τα δίδασκε για πολλά χρόνια. Την αναλύει εξαιρετικά η Φράνσις Γέιτς στο κλασικό βιβλίο της Η τέχνη της μνήμης (εκδ. ΜΙΕΤ).

Η ρευστή εικόνα του παντός

Το πνευματικό σύμπαν του Μπρούνο ήταν τεράστιο. Η κοσμολογία του, η μεταφυσική του, η ποιητική του, η σχέση ανάμεσα στη γνώση και στην άγνοια, ο μεταμορφωτικός χαρακτήρας της εικόνας στη γλώσσα (και αντιστρόφως), η έκφραση, τα διδάγματα της αρχαιότητας, η λειτουργία και η αξία των μύθων, η ιδιότυπη θεολογία του, το νόημα του κόσμου συνθέτουν ένα άπειρο διάστημα, δηλαδή τη ρευστή εικόνα του παντός. Ολα τα παραπάνω τα υποστήριζε με παραδείγματα και κατά κανόνα τα συνόδευε με σχεδιαγράμματα. Εκπλήσσεται κανείς με το πώς την κοσμολογία και τη μεταφυσική του την εξηγούσε με συμβολισμούς και ομαδοποιήσεις. Ή με το πώς μεταστοιχείωνε για το δικό του σύστημα τη φιλοσοφία των νεοπλατωνιστών και τη διδασκαλία του Ερμή του Τρισμέγιστου. Τα παραδείγματα δεν έχουν αρχή και τέλος.

Μια τέτοια ελεύθερη φυσιογνωμία ήταν αδύνατον να μην προκαλέσει την μήνιν της Καθολικής Εκκλησίας. Ο Μπρούνο αρνιόταν τη Θεία Φύση του Χριστού και την παρθενία της Παναγίας. Αντίθετα με το κυρίαρχο δόγμα της εποχής του ότι το σύστημά μας είναι γεωκεντρικό, εκείνος υποστήριζε πως είναι ηλιοκεντρικό και πως κάθε μακρινό άστρο που βλέπουμε έχει τη δική του ζωή και τους δικούς του πλανήτες που περιφέρονται γύρω του. Και ακόμη χειρότερο: πως το ίδιο το σύμπαν δεν έχει κέντρο. Αυτά, ανάμεσα σε πολλά άλλα, ήταν τα αιτία που η Ιερά Εξέταση έστειλε τον Μπρούνο στην πυρά, αφού πρώτα τον κράτησε φυλακισμένο επί επτά και πλέον χρόνια. Από κάτω βέβαια υπέβοσκε και κάτι άλλο: ότι αποκάλυψε τα μυστικά των δομινικανών νεοπλατωνιστών μοναχών επί τη βάσει των οποίων ερμήνευαν τον ζωδιακό κύκλο.

Η σημασία της όρασης

Το σύστημα του Μπρούνο είναι περίπλοκο αλλά ο Ορντινε το «ξεκλειδώνει» με εξαιρετικό τρόπο, αναλύοντας τη σημασία που έδινε αυτή η μεγάλη μορφή στην όραση: ότι ο δημιουργός, είτε ποιητής είτε φιλόσοφος είτε ζωγράφος, αποκτά γνώση μέσω της όρασης· ότι αυτοί μέσα στην κυκλική διαδρομή τους στο σύμπαν αρχίζουν να βλέπουν με τα μάτια του νου και να αντιλαμβάνονται την υλική δομή των πραγμάτων· ότι από τον κόσμο των πλατωνικών σκιών μεταβαίνουμε στις εικόνες του κόσμου. Η ίδια η γνώση είναι ανέφικτη αν παραβλέψει κανείς τις εικόνες. Και τότε μπορούμε να δούμε τη θέση μας στη γη και κατά συνέπεια τη θέση μας στον ουρανό. Ηταν μια εξαιρετικά ανατρεπτική κοσμολογία που ερχόταν σε ολοφάνερη διάσταση με την Καθολική Εκκλησία. Και σαν να μην έφθανε αυτό, ο Μπρούνο πίστευε στη μετεμψύχωση γιατί ο κόσμος δεν ήταν παρά άθροισμα ύλης και πνεύματος. Επομένως, ό,τι προέχει είναι η ένωση του Ενός με το σύμπαν, που για να πραγματοποιηθεί απαιτείται ένας μεσολαβητής: εν προκειμένω η φύση. Γι’ αυτό και η πολλαπλότητα και η ενότητα είναι αδιαχώριστες.

Η ζωή και το έργο μιας τέτοιας φυσιογνωμίας δεν είναι δυνατόν να αποτυπωθεί (τουλάχιστον με την ενάργεια με την οποία την αποτυπώνει ο Ορντινε) χωρίς ανάλυση του περίγυρου. Ο Μπρούνο ήταν άνθρωπος για όλες τις εποχές αλλά και τέκνο της εποχής του. Για την ακρίβεια: ήταν η εποχή του. Μας την παρουσιάζει συνοπτικά μεν αλλά ανάγλυφα ο συγγραφέας αυτής της εξαιρετικής μελέτης. Δεν είναι δυνατόν να μιλήσεις για το τι και πώς μεταφέρεται, λόγου χάρη, σ’ έναν ζωγραφικό πίνακα χωρίς να αναλύσεις τον μύθο από τον οποίο προέκυψε. Ούτε και να τον εξηγήσεις χωρίς αναφορές στη μνημοτεχνική του Μπρούνο. Η μνημοτεχνική, άλλωστε, βρίσκεται πίσω από τους πίνακες της Αναγέννησης, όπως το εξηγεί θαυμάσια ο Ερβιν Πανόφσκι στις Μελέτες εικονολογίας του (εκδ. Νεφέλη).

Πορτρέτο της Αναγέννησης

Γράφοντας για τον Μπρούνο ο Ορντινε μας προσφέρει ένα σπάνιο, για τα ελληνικά δεδομένα, πορτρέτο της Αναγέννησης. Το βιβλίο του είναι, όπως και το σύστημα του Μπρούνο, «ολιστικό». Οι εκτενέστατες σημειώσεις του ορίζουν ένα δεύτερο πεδίο ανάγνωσης και δεν συνιστούν μόνο τεκμηρίωση· αποκτούν παραδειγματική αξία μέσα στο κείμενο, που για να το απορροφήσει πλήρως ο αναγνώστης θα πρέπει να το διαβάσει αργά και με προσοχή, ώστε να γίνει κοινωνός του συγκριτικού πεδίου το οποίο αναπτύσσει ο Ορντινε, όπως, λόγου χάρη, όταν συγκρίνει τον Μπρούνο με τον Καραβάτζιο. Το προσωπικό στοιχείο επίσης χρωματίζει διακριτικά την αφήγησή του και τον καταλαβαίνουμε πολύ καλά όταν λέει «γράφω για τον Μπρούνο σημαίνει επίσης γράφω για τη ζωή μου».

Από το τεράστιο έργο του Τζορντάνο Μπρούνο τρία βιβλία του κυκλοφορούν στα ελληνικά: Περί μαγείας (εκδ. Εξάντας), Περί του απείρου του σύμπαντος και των κόσμων (εκδ. Ρώμη) και Περί αιτίου, αρχής και ενός (Κέντρο Ευρωπαϊκών Εκδόσεων «Χάρη Τζο Πάτση»).