To πρόσωπο του γεωργιανού ποιητή Ζβιάντ Ρατιάνι συσπάται από τον πόνο. Απέναντί του η πεζογράφος Νεστάν-Νένε Κβινίκατζε γελάει ανέμελα. Πλησιάζοντας τους τοίχους όπου προβάλλονται οι εικόνες τους ακούγονται ψίθυροι στα γεωργιανά και μουσικοί ήχοι που αλλάζουν τέμπο ανάλογα με την κίνηση των ανθρώπων στο δωμάτιο. Η «Αίθουσα των Συναισθημάτων» στο περίπτερο της Γεωργίας, τιμώμενης χώρας στην 70ή Διεθνή Εκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης την περασμένη εβδομάδα, ανέδειξε με τον πιο παραστατικό τρόπο την ειδική θεματική της έκθεσης, το αφιέρωμα στα ανθρώπινα δικαιώματα με τίτλο «Ι’m on the same page». Είμαστε όλοι στην ίδια σελίδα, μας ενώνει η κοινή ανθρώπινη φύση μας, το κοινό βίωμα του αισθάνεσθαι.
Mε τα 33 γράμματα του γεωργιανού αλφαβήτου σκαλισμένα σε μεγάλες διαστάσεις και τοποθετημένα στον χώρο σαν βιβλιοθήκες, στο εσωτερικό των οποίων εγγράφονταν αποσπάσματα με πρωταγωνιστές του μύθου και της λογοτεχνίας του τόπου – μεταξύ των οποίων και η Μήδεια –, με δύο αίθουσες για συζητήσεις και διαλέξεις που είχαν πάντοτε μεγάλο ακροατήριο και μια κατάμεστη από κόσμο φωτογραφική έκθεση, παρουσίαση της Τιφλίδας μέσα από τον φακό των φωτογράφων του διεθνούς πρακτορείου Magnum, με ειδικό περίπτερο όπου οι επισκέπτες δοκίμαζαν γεωργιανές γεύσεις και μια κοχλιοειδή βιβλιοθήκη στην οποία παρουσιάζονταν γεωργιανοί τίτλοι μεταφρασμένοι σε όλες τις γλώσσες, η Γεωργία έδωσε το παράδειγμα πώς μια μικρή χώρα και μια μικρή γλώσσα μπορεί να έχει μια σύγχρονη και επιτυχημένη παρουσίαση σε μια μεγάλη διεθνή διοργάνωση. «Ηταν μια συμμετοχή που προετοιμάστηκε μεθοδικά μέσα από ειδικό πρόγραμμα μεταφράσεων τα τελευταία τέσσερα χρόνια», όπως μας είπε η ελληνίστρια Μάγια Ντανέλια, αναπληρώτρια διευθύντρια του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου της Γεωργίας, το οποίο συστάθηκε ειδικά για την προετοιμασία της συμμετοχής στην Εκθεση.
Με το ψηφιακό βιβλίο να έχει σταθερές πωλήσεις αλλά να μην επιβεβαιώνει την εκρηκτική ανάπτυξη που προβλεπόταν τα προηγούμενα χρόνια, τις συζητήσεις των στελεχών των μεγάλων εκδοτικών οίκων απασχόλησε εφέτος η αναπτυσσόμενη αγορά του audio book, για την οποία η Eκθεση διοργάνωσε το πρώτο σχετικό συνέδριο.
Η Μισέλ Κομπ, από την Ομοσπονδία Εκδοτών Audio Books, που εδρεύει στις ΗΠΑ, μίλησε για αύξηση πωλήσεων που έφτασε το 34% στην Αμερική και το 16% στη Βρετανία, με τους περισσότερους χρήστες να ακούν τα βιβλία από τις νέες συσκευές smart speaker, που εξελίσσονται σε «ένα ψηφιακό τζάκι γύρω από το οποίο θα μαζευόμαστε για να ακούμε ιστορίες». Θα δούμε παρόμοια ανάπτυξη και στην Ελλάδα; Φαίνεται πως αυτή θα αργήσει, γιατί, όπως σχολίασε ο Νίκος Αργύρης (εκδόσεις Ικαρος), το audio book είναι πολύ ακριβό στην παραγωγή του και δεν υπάρχουν ακόμη οργανωμένες πλατφόρμες για τη διανομή του. Παρότι τα στοιχεία πρόσφατης έρευνας του Συνδέσμου Γερμανών Εκδοτών δείχνουν μείωση του αναγνωστικού κοινού και αντικατάσταση του βιβλίου από άλλες μορφές ψυχαγωγίας, με ανταγωνιστές το Netflix, το You Tube και το Instagram, ο Τζον Σάρτζεντ, διευθύνων σύμβουλος του παντοδύναμου οίκου Macmillan που μίλησε στην εφετινή CEO talk, εξέφρασε την πεποίθηση ότι η αφήγηση (storytelling) και η ανάγνωση μεγάλων κειμένων θα διαβρώσουν τελικά την επικράτεια της ηλεκτρονικής ψυχαγωγίας.
Μια ξεχωριστή γωνιά για το παιδικό και το νεανικό βιβλίο εφέτος, υπογράμμισε ότι πρόκειται για τη δεύτερη εμπορικότερη κατηγορία μετά τη λογοτεχνία ενηλίκων, ενώ μεγάλη άνοδο στις πωλήσεις γνωρίζει το εκπαιδευτικό βιβλίο, όχι μόνο για τα παιδιά αλλά και για τους ενηλίκους σε μια εποχή που διαρκώς μελετούμε για να αποκτήσουμε νέες δεξιότητες για την ανεύρεση εργασίας. Στο περίπτερο των αμερικανών εκδοτών, όπου οι ξένοι ατζέντηδες και εκδότες (Κινέζοι οι περισσότεροι) κρέμονταν σαν τσαμπιά από τα ράφια, εκτός από τη λογοτεχνία υπήρξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για τη λεγόμενη αφηγηματική μη-μυθοπλασία (narrative non-fiction), δηλαδή το αφηγηματικό δοκίμιο, τις προσωπικές αφηγήσεις, βιογραφίες και μαρτυρίες, όπως το Zucked του Ρότζερ Μακνάμι, από τους πρώτους επενδυτές του Facebook, που μιλάει για την καταστροφική για τη δημοκρατία στις ΗΠΑ επίδραση αυτού του μέσου κοινωνικής δικτύωσης και αφηγείται τις δικές του προσπάθειες να την ανατρέψει.
Η κρίση που περνά το πανεπιστημιακό βιβλίο απασχόλησε επίσης τις συζητήσεις, καθώς όλο και περισσότερο αυξάνονται οι πιέσεις για την ελεύθερη πρόσβαση στο επιστημονικό υλικό και το «μοίρασμα» (sharing) της γνώσης μέσα από ψηφιακές πλατφόρμες. Καθώς οι τίτλοι αυξάνονται στην κατηγορία αυτή, τα τιράζ μικραίνουν, με πολλούς εκδοτικούς οίκους να επιλέγουν πλέον τη μέθοδο του print on demand, δηλαδή της εκτύπωσης ενός τίτλου κατά παραγγελία, που έχει εξελιχθεί τεχνολογικά και δίνει άρτιο τυπογραφικό αποτέλεσμα.
Το print on demand φαίνεται ότι δίνει επίσης τη δυνατότητα στην ανάδυση της νέας τάσης του εξατομικευμένου βιβλίου με τη διάδραση εκδότη – αναγνώστη, και ακούσαμε τον γαλλικό εκδοτικό οίκο Créer mon livre να εξηγεί πώς μπορεί ο αναγνώστης να αποκτήσει ένα αντίτυπο του Περηφάνια και προκατάληψη της Τζέιν Οστεν όπου ο κ. Ντάρσι θα έχει το δικό του όνομα και τα δικά του χαρακτηριστικά.
Αρκετοί γνωστοί συγγραφείς ήταν προσκεκλημένοι στην έκθεση, χωρίς ωστόσο να υπάρχουν οι συγγραφείς-σελέμπριτι άλλων ετών ή η έξαψη της αναγγελίας του Νομπέλ Λογοτεχνίας, που συμπίπτει κάθε χρόνο με τη διεξαγωγή της έκθεσης και εφέτος δεν απονεμήθηκε. Ωστόσο ακούσαμε τον Μάρτιν Εϊμις να σχολιάζει τις αμερικανικές «υποψηφιότητες» των Νομπέλ που ποτέ δεν δόθηκαν (Τζον Απντάικ και Φίλιπ Ροθ) και τον βραβευμένο με Μπούκερ Πολ Μπέιτι να προσπαθεί να μη μιλήσει για πολιτική στις λογοτεχνικές συζητήσεις της εφημερίδας Frankfurter Allgemeine. Μεγάλη κερδισμένη εφέτος ήταν η Ινδή Ντίπα Αναπάρα, της οποίας το πρώτο μυθιστόρημα με τίτλο Djinn Patrol on the Purple Line, η ιστορία ενός εννιάχρονου αγοριού στη Βόρεια Ινδία που αναζητεί τους φίλους του που εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς, πωλήθηκε σε 14 χώρες.
Η ελληνική παρουσία
«Στην ίδια σελίδα» με τη θεματική της έκθεσης ήταν και η ελληνική συμμετοχή, που διοργάνωσε το Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού (ΕΙΠ), με το αφιέρωμα στο Μεταναστευτικό και στο Προσφυγικό. Πολύ επιτυχημένη από πλευράς ξένης προσέλευσης ήταν η φωτογραφική έκθεση «Δρόμοι επιβίωσης», ενώ στο ελληνικό περίπτερο στήθηκε μια θεματική βιβλιοθήκη 61 σχετικών τίτλων από 19 εκδότες. Το αφιέρωμα συμπληρώθηκε με τη συζήτηση «Εναλλασσόμενες πατρίδες: Η δημοκρατία τον 21ο αιώνα απέναντι στην πρόκληση των μεταναστευτικών ροών», όπου εντυπωσίασαν η βιωματική αφήγηση και η συγκροτημένη σκέψη τής Ολα και του Αλι Αλχάτζ, δύο εφήβων προσφύγων από τη Συρία, οι οποίοι παρέμειναν δύο χρόνια στη Θεσσαλονίκη, προτού καταλήξουν στη Βρέμη όπου ζουν σήμερα.
Λιτή αρχιτεκτονική στα χρώματα του ξύλου και του μαύρου και ελιές μέσα σε γλάστρες διαμόρφωσαν ένα σύγχρονο πρόσωπο της Ελλάδας με στοιχεία της παράδοσης στο ελληνικό περίπτερο, όπου παρουσιάστηκαν 1.000 τίτλοι 40 εκδοτών. Με δική τους βιβλιοθήκη συμμετείχαν 18 εκδότες και δύο πρακτορεία πνευματικών δικαιωμάτων.
Η Μάρω Δούκα μίλησε για τη δουλειά της στο ιστορικό μεσοπολεμικό καφέ Laumer, στέκι του Τέοντορ Αντόρνο και των μαρξιστών της Σχολής της Φρανκφούρτης, ωστόσο με μόνη μεταφρασμένη στα γερμανικά, και ξεχασμένη, την Πλωτή πόλη, δεν υπήρξε προσέλευση ντόπιου κοινού. Πιο επιτυχημένες από πλευράς ξένης συμμετοχής και αλληλεπίδρασης ήταν οι εκδηλώσεις για το κρασί και το παιδικό βιβλίο στο ελληνικό περίπτερο.
Πρεσβευτές οι νέοι
«Υπάρχει ένα ποιοτικό άλμα στη σχέση μας με τους διοργανωτές της Διεθνούς Εκθεσης Βιβλίου στη Φρανκφούρτη, αντιλαμβάνονται ότι υπάρχει μια κινητικότητα στην Ελλάδα» σχολίασε ο Μανώλης Πιμπλής, διευθυντής της Διεθνούς Εκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης και υπεύθυνος της ελληνικής συμμετοχής στις εκθέσεις του εξωτερικού. Το στοίχημα τώρα είναι «να αποκτήσουμε δίκτυα επαφής στη Γερμανία με τους εκδότες και τον Τύπο για να έχουμε μια πιο δραστική παρουσία, για να ανοιχτούμε στη γερμανική κοινωνία σε χώρους εκτός έκθεσης».
Προς αυτή την κατεύθυνση έδειξε η εκδήλωση για την ανθολογία Dichtung mit Biss [Ποίηση με πείσμα] (Eκδόσεις Romiosini/CeMog-Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου), που διοργανώθηκε στο βιβλιοπωλείο Weltenleser. Kαθώς η ανθολόγος Μαρία Τοπάλη μιλούσε για μια νέα ανήσυχη ποιητική γενιά στην Ελλάδα και η νεαρή ποιήτρια, και μέλος της αποστολής του ΕΙΠ, Παυλίνα Μάρβιν απήγγελλε όρθια ποίημα στα ελληνικά σε ολιγόλεπτη περφόρμανς, είδαμε πίσω από την πλάτη της να περνά μπροστά από τη βιτρίνα του βιβλιοπωλείου ένας Γερμανός κρατώντας πλακάτ με το σύνθημα «Ανθρώπινα δικαιώματα αντί για δεξιούς» (Menschenrechte statt Rechte Menschen). Ηταν προπαραμονή των βαυαρικών εκλογών. Εκείνη τη στιγμή, με τα διαφορετικά παράλληλα ερεθίσματα, ήταν σαφές ότι το ελληνικό βιβλίο, με πρεσβευτές τους νέους συγγραφείς, είναι ελκυστικό στο ξένο κοινό της διεθνούς αρένας και έχει συνάφεια με τις συζητήσεις της εποχής μας. Είναι μάλλον καιρός να εμπιστευθούμε αυτή τη γενιά, αφήνοντας πίσω ιδεολογικές αγκυλώσεις και παρουσιάζοντας την ελληνική πολιτισμική παραγωγή από μια ευρωπαϊκή και όχι εσωστρεφή οπτική. Ή, όπως το είπε, λίγο διαφορετικά, ο συγγραφέας Αριστείδης Αντονάς – συνομιλώντας με τον πεζογράφο Χρήστο Αστερίου δύο μέρες αργότερα, στο ελληνικό περίπτερο για τη θέαση της Ελλάδας από την απόσταση της Γερμανίας όπου ζουν – είναι καιρός να απομακρυνθούμε από «μια εικόνα της Ελλάδας και της Γερμανίας βασισμένη σε κλισέ που επιβαρύνουν την ενατένιση των δύο χωρών και πολιτισμών σαν να επιβεβαιώνουν τα κλισέ τους».
