«Φαντάζομαι τον Καζαντζάκη να κάθεται στην ψάθινη πολυθρόνα του στο γραφείο μου και τον ρωτώ πώς αισθάνεται για την προσπάθειά μας να τον φέρουμε κοντά στο κοινό του 21ου αιώνα, και τον ακούω να απαντά: «Δεν υπάρχουν εποχές για μένα»». Στην κατάμεστη αίθουσα «Αλκη Ζέη», στη 19η Διεθνή Εκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης (ΔΕΒΘ) πριν από λίγες ημέρες, ο Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος, εκδότης της Διόπτρας, μιλούσε για την ειδικού βάρους νέα προσθήκη στον κατάλογο του εκδοτικού.

Στο περίπτερο των εκδόσεων οι τίτλοι του κρητικού συγγραφέα διεκδικούσαν τον οβολό των αναγνωστών ανάμεσα στις ρομαντικές ιστορίες της Κολίν Χούβερ και της Αλις Οσμαν που το νεανικό κοινό του ΤikTok έχει εκτινάξει στην κορυφή των καταλόγων των μπεστ σέλερ παγκοσμίως. Να φέρουν τον Καζαντζάκη κοντά σε αυτό το κοινό ήταν το στοίχημα των εκδόσεων Διόπτρα και λίγες μέρες αργότερα, στην έδρα των εκδόσεων στο Περιστέρι, διατρέχοντας στο γραφείο του Κωνσταντίνου Παπαδόπουλου το περιεχόμενο μιας δερμάτινης βαλίτσας με τα αρχικά του Νίκου Καζαντζάκη – προσωπικά έγγραφα και χειρόγραφα – συζητούμε ακριβώς αυτό.

Πρόκληση και ευθύνη

Η αγορά των πνευματικών δικαιωμάτων του κατ’ επανάληψη χαρακτηριζόμενου δημοφιλέστερου και πιο πολυμεταφρασμένου νεοέλληνα πεζογράφου από τη δικαιούχο Νίκη Σταύρου των Εκδόσεων Καζαντζάκη, μόλις πέντε χρόνια προτού αυτά εκπνεύσουν και το έργο του Καζαντζάκη περάσει στη δημόσια σφαίρα, ήταν μια τολμηρή επιχειρηματική κίνηση που έχει απασχολήσει τα εκδοτικά πηγαδάκια.

Το αντίτιμο εικάζεται υψηλό, αλλά ο Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος δεν θα το αποκαλύψει. Με τη συμφωνία, τα δικαιώματα από την έκδοση των έργων του Καζαντζάκη στα ελληνικά και τις ελληνικές θεατρικές, κινηματογραφικές και άλλες διασκευές τους περιέρχονται στη Διόπτρα, ενώ η Νίκη Σταύρου διατηρεί όποιο αρχειακό υλικό είχε στην κατοχή της καθώς και τα δικαιώματα για τη μετάφραση του Καζαντζάκη στο εξωτερικό και τις ξένες διασκευές – μια συμφωνία που κάνει την απόφαση εξαγοράς των δικαιωμάτων να μοιάζει ακόμη πιο τολμηρή.

«Διάβαζα Καζαντζάκη από τα δεκαέξι μου, αλλά δεν φανταζόμουν ποτέ ότι θα τον εκδώσω. Ηταν το μεγαλύτερο εγχείρημα που έχω αναλάβει, πρόκληση μαζί και ευθύνη»

Ο δρόμος ως τον Καζαντζάκη ήταν μακρύς. Το 1997 ο Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος εγκαταλείπει μια διατριβή στην Πληροφορική για να ασχοληθεί με την οικογενειακή εκδοτική επιχείρηση που ίδρυσε ο πατέρας του το 1978. Ξεκινώντας ως πλασιέ βιβλίων, όπως αρκετοί από τους εκδότες της Μεταπολίτευσης, ο Γεώργιος Παπαδόπουλος αναπτύσσει εκδοτική δραστηριότητα αρχικά με βιβλία υγιεινής διατροφής και καθιερώνεται με τίτλους ψυχολογίας και προσωπικής αναζήτησης.

Κάθε κατάκτηση οδηγεί στη διεύρυνση του καταλόγου προς νέες κατηγορίες: παιδικό βιβλίο, αστυνομική λογοτεχνία, Ιστορία και πολιτισμός, μαζική ελληνική και ξένη λογοτεχνία. «Είχε έρθει η ώρα να αναπτύξουμε και το κομμάτι της ποιοτικής ελληνικής και ξένης λογοτεχνίας, αλλά δεν ήξερα τον τρόπο» εξομολογείται ο Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος. Μια τυχαία συνάντηση με τη Νίκη Σταύρου δημιούργησε συναρπαστικές προοπτικές. «Διάβαζα Καζαντζάκη από τα δεκαέξι μου, αλλά δεν φανταζόμουν ποτέ ότι θα τον εκδώσω. Ενιωσα συγκίνηση και αναστάτωση. Ηταν το μεγαλύτερο εγχείρημα που έχω αναλάβει, πρόκληση μαζί και ευθύνη» λέει σήμερα.

Επανασυστήνοντας τον Καζαντζάκη

Ο στόχος ήταν «να επανασυστήσουμε τον Καζαντζάκη στο σύγχρονο κοινό ως συγγραφέα που απολαμβάνει τον θαυμασμό παγκοσμίως και στέκεται άξια δίπλα σε μεγάλα λογοτεχνικά μεγέθη». Του επισημαίνω την αντίφαση: Χρειάζεται ο κατά γενική ομολογία διαχρονικός και δημοφιλής Καζαντζάκης συστάσεις; «Αυτό είναι το ένοχο μυστικό μας», απαντά. «Ολοι συζητούν γι’ αυτόν, αλλά ένα νεαρότερο κοινό λέει ότι δεν τον διαβάζει, τον βρίσκει δύσκολο, δυσνόητο, άλλης εποχής, ίσως και λίγο φολκλόρ. Θέλουμε να τους πείσουμε ότι ο Καζαντζάκης δεν είναι δύσκολος, είναι ένας κλασικός του 20ού αιώνα».

«Ολοι συζητούν γι’ αυτόν, αλλά ένα νεαρότερο κοινό λέει ότι δεν τον διαβάζει. Θέλουμε να τους πείσουμε ότι ο Καζαντζάκης δεν είναι δύσκολος, είναι ένας κλασικός του 20ού αιώνα»

Εκτιμά ότι ο Καζαντζάκης «δεν είχε ποτέ έναν εκδότη που να μπορεί να τον υποστηρίξει», κι αυτό, τονίζει, «δεν είναι σε καμία περίπτωση μομφή προς τη Νίκη Σταύρου, την οποία έχω σε υψηλότατη εκτίμηση και η οποία προστάτευσε τον Καζαντζάκη – διότι όσες αντιθέσεις προκαλούσε ο Καζαντζάκης όσο ζούσε τόσες προκάλεσε και μετά θάνατον -, ένωσε τις αντίρροπες δυνάμεις και συνέχισε να προσφέρει το έργο του Καζαντζάκη με τον καλύτερο τρόπο που μπορεί ένας εκδοτικός οίκος που εκδίδει μόνο έναν συγγραφέα».

Εκδοτικές τύχες

Οι παροικούντες την Ιερουσαλήμ αντιλαμβάνονται ό,τι με πολλή λεπτότητα υπαινίσσεται. Οι εκδοτικές τύχες του Νίκου Καζαντζάκη ήταν ένα από τα μεγάλα ζητήματα που απασχόλησαν τη φιλολογική μας ζωή. Ζώντος του συγγραφέα, τα άπαντά του αρχίζει να εκδίδει στα μέσα της δεκαετίας του 1950 ο νεοσύστατος Δίφρος του Γιάννη Γουδέλη, με τη φιλολογική επιμέλεια του Εμμανουήλ Χ. Κάσδαγλη. Μετά τον θάνατό του την έκδοση των έργων του θα αναλάβει η σύζυγός του Ελένη Καζαντζάκη με την ίδρυση ομώνυμου εκδοτικού οίκου και τη δραστηριότητά της θα συνεχίσει ο θετός γιος της Πάτροκλος Σταύρου.

Οι σοβαρές καφέ δερματόδετες εκδόσεις των Εκδόσεων Καζαντζάκη είναι το σύμπτωμα ενός εσωστρεφούς εκδοτικού σύμπαντος, συχνά εχθρικού προς τους μελετητές και τους μεταφραστές του Καζαντζάκη. Τις δικαστικές διαμάχες του Πάτροκλου Σταύρου με τη Διεθνή Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη (ΔΕΦΝΚ) καταγράφουν πολλά δημοσιεύματα. Το 2013 η Νίκη Σταύρου, παίρνοντας τα ηνία των εκδόσεων από τον πατέρα της, εξομαλύνει τις σχέσεις με τη ΔΕΦΝΚ και ανακοινώνει την κυκλοφορία των έργων του Καζαντζάκη σε νέες εκδόσεις, με μαλακό λευκό εξώφυλλο και την επιστημονική επιμέλεια του γλωσσολόγου Νίκου Μαθιουδάκη. Η διάθεση εξωστρέφειας και το φιλόδοξο πρόγραμμα, που περιλάμβανε επανεκδόσεις, ψηφιοποιήσεις, ebooks και μεταφράσεις, σκόνταψε στην πορεία σε νέες ρήξεις και ασυνέχειες.

Ανανεωτική προσέγγιση

Αυτό που προτείνει σήμερα η Διόπτρα είναι, με όρους εκδοτικής, χρηστικές εκδόσεις για το ευρύ κοινό. Ωστόσο, το εκδοτικό περιβάλλον του Καζαντζάκη γίνεται πλέον πλουραλιστικό. Συγκροτήθηκε επιστημονική επιτροπή από τους νεοελληνιστές Θανάση Αγάθο και Δημήτρη Κόκκορη, συστηματικούς μελετητές του Καζαντζάκη, και τον κριτικό λογοτεχνίας Βαγγέλη Χατζηβασιλείου.

Τα κείμενα, βασισμένα στις εκδόσεις Κάσδαγλη με σιωπηρές διορθώσεις και ομογενοποιήσεις, πλαισιώθηκαν με σύντομα προλογικά σημειώματα και επίμετρα εγνωσμένων μελετητών. Ο γραφίστας και τυπογραφικός σχεδιαστής Γιάννης Καρλόπουλος σχεδίασε για το λανσάρισμα του Καζαντζάκη από τη Διόπτρα μια ειδική γραμματοσειρά και νέα εξώφυλλα, με κόκκινα μινιμαλιστικά σύμβολα σε λευκό φόντο. Μια μεγάλη επικοινωνιακή καμπάνια χτίστηκε γύρω από την κυκλοφορία του Ανήφορου, του μοναδικού ανέκδοτου μυθιστορήματος του Καζαντζάκη του 1946, που παρουσιάστηκε με τρόπους διεθνούς εκδοτικού φαινομένου σε εκδήλωση στο Μουσείο Μπενάκη τον περασμένο Οκτώβριο.

Οι αριθμοί δείχνουν ότι οι κινήσεις απέδωσαν. Εξι μήνες μετά, οι πωλήσεις του Ανήφορου ξεπερνούν τις 50.000 αντίτυπα από τον Οκτώβριο ενώ σημειώθηκε μεγάλη κινητικότητα και αύξηση των πωλήσεων των έργων του Καζαντζάκη κατά σαράντα τοις εκατό σε σχέση με την αντίστοιχη περυσινή περίοδο, μας πληροφορεί ο εκδότης του. Από τα έργα που ακολούθησαν τον Νοέμβριο, ο Καπετάν Μιχάλης και οι Αδερφοφάδες σημειώνουν ως τώρα πωλήσεις περίπου 2.500 αντιτύπων το καθένα, ενώ χαμηλότερες είναι οι πωλήσεις του Βραχόκηπου και του Φτωχούλη του Θεού που κυκλοφόρησαν τον ίδιο μήνα. Το μπεστ σέλερ και τα λονγκ σέλερ.

Μη συμβατικοί τρόποι προώθησης

«Είμαστε μια εταιρεία δυνατή στο μάρκετινγκ, έχουμε επενδύσει σε αυτό, αλλά στην περίπτωση Καζαντζάκη έπρεπε να ανακαλύψουμε ένα νέο επικοινωνιακό μείγμα» λέει ο Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος. Η προσπάθεια διάχυσης του έργου του Νίκου Καζαντζάκη υποστηρίζεται ήδη από τη λειτουργία μιας Λέσχης Ανάγνωσης αφιερωμένης στο έργο του, σε συνεργασία με τη ΔΕΦΝΚ. Τομή θα είναι η κυκλοφορία, τον Νοέμβριο του 2023, σε graphic novels, του Βίου και πολιτείας του Αλέξη Ζορμπά από τον Soloup (Αντώνη Νικολόπουλο) και του Καπετάν Μιχάλη από τον Pan Pan (Παναγιώτη Πανταζή) σε συνεργασία με τον σκηνοθέτη και δημιουργό κόμικ Γιώργο Γούση.

Ετοιμάζονται εκπαιδευτικά προγράμματα που θα παρουσιαστούν τον Σεπτέμβριο στα σχολεία. Θα εκδοθούν ανέκδοτα έργα του, κυρίως θεατρικά, και θα επανεκδοθεί ο Ασυμβίβαστος της Ελένης Καζαντζάκη. Μια σειρά σκληρόδετων εκδόσεων, τις οποίες θα προλογίζει σύντομη μυθιστορηματική βιογραφία του Καζαντζάκη από τον καταξιωμένο μελετητή του Καζαντζάκη Πίτερ Μπίεν, θα κυκλοφορήσει τον Οκτώβριο, ενώ τα ταξιδιωτικά του θα εκδοθούν σε νέα μορφή τον Φεβρουάριο του 2024.

Ο κατάλογος περιλαμβάνει επίσης τα πρακτικά της εκδήλωσης «Ο Νίκος Καζαντζάκης και οι ιδεολογικές διαδρομές του», που έγινε στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, με την επιμέλεια του προέδρου του εφορευτικού συμβουλίου της Σταύρου Ζουμπουλάκη και μια μελέτη του Θανάση Αγάθου, ενώ εξετάζονται και μονογραφίες ξένων ελληνιστών. Το Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη στέκεται αρωγός. Ρωτώ αν είναι στα σχέδια μια κριτική έκδοση των απάντων του Καζαντζάκη, η οποία στην περίπτωση ενός συγγραφέα με ιδιαίτερες απόψεις για το γλωσσικό έχει μεγάλη σημασία. Δεν είναι στα σχέδια αλλά δεν αποκλείεται, απαντά ο εκδότης, «είμαστε ανοιχτοί σε οποιαδήποτε κίνηση θα προάγει το έργο του».

«Δεν υπάρχουν κάστες αναγνωστών»

Το στοίχημα στην περίπτωση του Νίκου Καζαντζάκη δεν ήταν το ισχυρό οικονομικό κόστος. Το στοίχημα ήταν, λέει ο εκδότης του, «να διαχειριστούμε τον Καζαντζάκη με τρόπο που δεν θα φαινόταν παράταιρος προς το ύφος του. Απαιτούσε ειδικούς χειρισμούς όχι ως προς την επένδυση αλλά ως προς τον τρόπο ανάπτυξης του καταλόγου του». Δημιούργησαν για τον Καζαντζάκη έναν ξεχωριστό κόσμο μέσα στο σύμπαν της Διόπτρας.

«Οι αντιδράσεις του κοινού δείχνουν ότι πήγε καλά» καταλήγει. «Η Διόπτρα μέσα σε έναν χρόνο έχει αλλάξει επίπεδο, το βιώνουμε μέσα στην εταιρεία αλλά και έξω, κανείς δεν μπορεί να πει ότι δεν σεβαστήκαμε τον συγγραφέα και δεν προσπαθήσαμε αρκετά να κάνουμε τη διαφορά».

Τον ρωτώ αν προγραμματίζεται ειδική καμπάνια για τον Καζαντζάκη προσαρμοσμένη στο κοινό του TikTok. Το κοινό του βιβλίου είναι ένα, υποστηρίζει. «Δεν υπάρχουν κάστες αναγνωστών. Οποιος και όποια διαβάζει μπορεί να διαβάσει και κάτι διαφορετικό. Μας ενδιαφέρει η γνωστοποίηση των διαφορετικών εκφράσεων του έργου του Καζαντζάκη στα κοινά που διαφημιζόμαστε και θέλουμε να χτίσουμε γέφυρες ανάμεσα σε αυτά και στο έργο του Καζαντζάκη. Υπάρχει ένα υπόγειο ρεύμα υπέρ του Νίκου Καζαντζάκη και θέλουμε να ενοποιήσουμε όλες τις δυνάμεις και να φέρουμε τον Νίκο Καζαντζάκη στον 21ο αιώνα ως συγγραφέα του κόσμου και όχι μόνο της Ελλάδας».

Ευγνωμονεί για πάντα, λέει, τον «κύριο Νίκο» που του έδωσε την ευκαιρία να γνωρίσει σημαντικούς ανθρώπους και του έδωσε τις μεγαλύτερες συγκινήσεις της καριέρας του, διότι «μπορεί η Κολίν Χούβερ να είναι σήμερα ένα παγκόσμιο φαινόμενο, αλλά το να βλέπει κανείς να ανεβαίνουν ψηλά στις προτιμήσεις των αναγνωστών τα βιβλία ενός συγγραφέα που έχει πεθάνει πριν από 65 χρόνια και δεν είναι εδώ να τα υποστηρίξει είναι πολύ συγκινητικό».