Το απόγειο της Ευρώπης

Μετάφραση Ελένη Αστερίου

Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2018

σελ. 922, τιμή 45 ευρώ (χωρίς ΦΠΑ)

«Η επιδίωξη της ισχύος. Ευρώπη 1815-1914» του καθηγητή του Κέιμπριτζ, Ρίτσαρντ Εβανς, διαδραματίζεται στη μεγαλύτερη περίοδο ειρήνης που γνώρισε η ευρωπαϊκή ήπειρος. Από το τέλος των πολέμων του Ναπολέοντα ως τις παραμονές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ενδιάμεσα οι Βρετανοί και οι Γάλλοι προσπαθούν, με τον Πόλεμο στην Κριμαία (1853-56) να περιστείλουν την αδιάκοπη ρωσική επέκταση αλλά χωρίς επιτυχία και αργότερα ο καγκελάριος Οτο φον Μπίσμαρκ να ενώσει την κατακερματισμένη Γερμανία με δύο πολέμους, κατά της Αυστρίας και της Γαλλίας. Η επιτυχία του εξασφαλίζει πολλά χρόνια ειρήνης στην Ευρώπη.

Βέβαια, αν και είναι μια σχετικά ειρηνική περίοδος στα πεδία των μαχών, τα έθνη-κράτη της Γηραιάς Ηπείρου γνωρίζουν τεκτονικές ανακατατάξεις συνόρων και καθεστώτων. Πρόκειται για τον αιώνα των ελευθεριών καθώς η βασιλεία στη Γαλλία γίνεται το 1830 υπόθεση των αστών και το 1848 εκλείπει. Τη βασιλεία αντικαθιστά η δικτατορία του Ναπολέοντα του μικρού (Γ’). Παρά τις αδιάκοπες εσωτερικές αναταράξεις στην Κεντρική Ευρώπη, το κοινωνικό καθεστώς, όπως μαθαίνουμε από τον Εβανς, δεν αλλάζει ριζικά. Μόλις που καταργείται σταδιακά η δουλοπαροικία με μεγάλες χρονικές διαφορές ανάμεσα στις χώρες. Παράλληλα, εμφανίζεται και θριαμβεύει η παγκόσμια ηγεμονία της Βρετανίας και επίσης της Γαλλίας. Ο Εβανς προχωρεί συνεπώς σε μια διεθνική προσέγγιση του συνολικού ευρωπαϊκού φαινομένου. Οι αξίες και ο πολιτισμός που εκπέμπεται έκτοτε σε όλον τον πλανήτη είναι ταυτόσημα χαρακτηριστικά όλων των Ευρωπαίων, ακόμη και των μη προηγμένων. Στα τέλη του 19ου αιώνα ο λόρδος Ακτον, ιδρυτής της σειράς Cambridge Modern History, έγραφε: «Το σχέδιό μου είναι να υπερβούμε την απλή παράθεση εθνικών ιστοριών τη μία δίπλα στην άλλη και να υιοθετήσουμε, στον βαθμό που αυτό είναι δυνατό, ό,τι είναι οικουμενικό» (σ. xx).

Τον οικουμενικό πολιτισμό της Ευρώπης επιτείνουν οι εκπληκτικές ανακαλύψεις των θετικών επιστημών στις αρχές του 20ού αιώνα. Η ατομική θεωρία, η μικροφυσική, οι ακτίνες Χ, η θεωρία των κβάντων, κ.λπ. Λίγα χρόνια αργότερα ο Αλμπερτ Αϊνστάιν διατύπωσε την επαναστατική θεωρία της σχετικότητας και η αντίληψη για το Σύμπαν άλλαξε. Την ίδια περίπου εποχή εκδηλώνεται ο μοντερνισμός στις τέχνες και στη μουσική.

Τη μεγάλη αυτή περίοδο της ειρήνης η Ευρώπη γνωρίζει σε πολύ ήπια μορφή τους λιμούς και τους λοιμούς που σε περασμένους αιώνες αποδεκάτιζαν τον πληθυσμό της. Ως το τέλος του αιώνα οι λοιμοί τουλάχιστον εξαφανίζονται. Την ίδια εποχή καιροφυλακτεί ο κοινωνικός ριζοσπαστισμός, από τον μαρξισμό ως τον αναρχισμό. Ο ίδιος ο συγγραφέας εξηγεί στο σημείο αυτό τον τίτλο του. «Το κοινό στοιχείο όλων αυτών των πολυάριθμων και διαφορετικών ρευμάτων σκέψης ήταν η επιθυμία να αποκτήσουν ισχύ για να εφαρμόσουν τις ιδέες τους (…) Τα κράτη θέλουν παγκόσμια ισχύ, οι κυβερνήσεις επιδιώκουν την αυτοκρατορική ισχύ, οι ένοπλες δυνάμεις στρατιωτική, οι επαναστάτες συνωμοτούν για να καταλάβουν την εξουσία και όλοι οι παραπάνω θέλουν να εξασφαλίσουν οικονομική δύναμη» (σ. xxiii).

Το τεράστιο αυτό έργο διαιρείται σε οκτώ κεφάλαια, το καθένα από τα οποία αναπτύσσεται σε δέκα υποκεφάλαια. Πιστεύουμε ότι τα κεφάλαια 2 και 8 που ασχολούνται με την κοινωνική ιστορία είναι τα πιο πρωτότυπα.

Περιγράφοντας τα καθεστώτα που προέκυψαν από τις καταργήσεις της δουλοπαροικίας, ο Εβανς επισημαίνει ότι στην Πρωσία οι φεουδάρχες-γιούνκερς διατήρησαν για μεγάλο ακόμη διάστημα τις παραδοσιακές τους δικαστικές και αστυνομικές εξουσίες. Σε άλλα μέρη, όπως στην Αυστρία και στη Ρωσία, τη Σαξονία και την Ελβετία, οι φεουδάρχες έπρεπε, μετά την κατάργηση της δουλοπαροικίας, να υπακούν στα τοπικά συμβούλια. Και επαναλαμβάνει το παράπονο ενός γαιοκτήμονα: «Ο αμόρφωτος αγρότης, που συχνά δεν ξέρει να γράφει (…) γίνεται ανώτερος από τον καλλιεργημένο και πλούσιο άρχοντά του».

Στη χειραφέτηση των αγροτών υπήρχαν και αρνητικά στοιχεία, καθώς αυτοί δεν μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν πια τα δάση και τα λιβάδια των γαιοκτημόνων. Η αντίδραση των πρώτων δουλοπάροικων στη Ρωσία συνεχίστηκε και κατά τον 20ό αιώνα με εμπρησμούς αρχοντικών, κατάληψη βοσκοτόπων και αρπαγή τροφίμων από τους γαιοκτήμονες. Οι φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις που συνόδευαν την ενοποίηση της Ιταλίας τη δεκαετία του 1860 πυροδότησαν άφθονες αγροτικές εξεγέρσεις. Η συχνότερη μορφή διαμαρτυρίας ήταν η κατάληψη πρώην κοινοτικών γαιών που είχαν περιφραχθεί, αλλά και η ληστεία που έγινε έκτοτε μάστιγα στη Νότια Ιταλία, τη Σικελία και τη Σαρδηνία. Μόνο το δεύτερο μισό του 1863 οι συλλήψεις παρανόμων ανήλθαν σε 12.000 και οι εκτελέσεις ληστών σε 2.500.

Στην Κεντρική Ευρώπη οι πόλεις ήταν λίγες και οι περισσότεροι κάτοικοι ζούσαν σε κωμοπόλεις και χωριά. Εξαίρεση αποτελούσε η Αγγλία χάρη στη βιομηχανική της επανάσταση. Το 1850 το 50% των Βρετανών κατοικούσαν σε πόλεις ενώ το ποσοστό των αγροτών είχε μειωθεί στο 29% του συνολικού πληθυσμού. Η δημογραφική άνοδος ήταν παντού τεράστια. Μόνο στη Γαλλία, την Πορτογαλία και τα Βαλκάνια υπήρχε στασιμότητα. Το προσδόκιμο ήταν μόνο 24 χρόνια στη Ρωσία, σε σύγκριση με 40 στη Δυτική Ευρώπη στα μέσα του 19ου αιώνα και αυτό λόγω της παιδικής θνησιμότητας. Στα τέλη του 18ου αιώνα, ο Τόμας Μάλθους (1766-1834) είχε προβλέψει ότι ο αγροτικός πληθυσμός θα συνέχιζε να αυξάνεται πέρα από τη δυνατότητα της γης να τον θρέφει. Η συνέπεια θα ήταν στον μέλλοντα χρόνο ο λιμός. Ομως η σκοτεινή αυτή προφητεία δεν επαληθεύτηκε χάρη στην πρόοδο της καλλιέργειας και τις νέες τεχνολογίες. Παρ’ όλα αυτά η φτώχεια αυξανόταν παντού. Χωρίς κράτος πρόνοιας, η μόνη παρηγοριά των ενδεών ήταν η φιλανθρωπία και η Εκκλησία. Η ρεαλιστικότερη αποτύπωση του φαινομένου βρίσκεται στα μυθιστορήματα του Αγγλου Καρόλου Ντίκενς (1812-1870).

Στη Ρωσική Αυτοκρατορία η κατάκτηση του Καυκάσου έδιωξε τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς προς τον Νότο ενισχύοντας έτσι την ισλαμική πλειοψηφία της Μικράς Ασίας. Ωστόσο, κατά τον Εβανς, δεν ήταν οι μουσουλμάνοι που απασχολούσαν ως απειλή τους χριστιανούς, αλλά οι Εβραίοι. Στα τέλη του 19ου αιώνα υπήρχαν περίπου εννιά εκατομμύρια άτομα της εβραϊκής θρησκείας στη γηραιά ήπειρο. Οι περισσότεροι όμως προέρχονταν από τη Ρωσία. Το 1881 με τη δολοφονία του τσάρου Αλεξάνδρου Β’ από αναρχικούς, ο ρωσικός όχλος θεώρησε υπεύθυνους τους Εβραίους. Σε κάθε αναποδιά, οι Εβραίοι πλήρωναν το τίμημα. Οι επαναστάσεις του 1848 κατάργησαν τα γκέτο στη Γερμανία και αργότερα στην Ιταλία. Οι Εβραίοι της Αυστροουγγαρίας χειραφετήθηκαν το 1867 και στην υπόλοιπη Ευρώπη η διαδικασία διήρκεσε δεκαετίες ώσπου να εξισωθούν πλήρως με τους χριστιανούς.

Ο πλούτος των γνώσεων που προσφέρει ο Εβανς, πέραν της πολιτικής Ιστορίας, είναι ανεκτίμητος. Συνιστώ το βιβλίο αυτό στον κάθε λάτρη της Ιστορίας, ερασιτέχνη ή επαγγελματία. Εχει όλες τις αρετές των βρετανών συγγραφέων. Είναι εύληπτο, ευχάριστο, σαφές και γι’ αυτό σοφό.

Ο κ. Θάνος Μ. Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ.