Ε. P. Thompson Η συγκρότηση της αγγλικής εργατικής τάξης Μετάφραση Γιάννης Παπαδημητρίου, Επιστημονική Επιμέλεια και Εισαγωγή Αντώνης Λιάκος. Εκδόσεις Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς, 2018, σελ. 838, τιμή 45 ευρώ Το 1963 η έκδοση του βιβλίου Η συγκρότηση της αγγλικής εργατικής τάξης από τον τότε άγνωστο 39χρονο βρετανό ιστορικό Εντουαρντ Πάλμερ Τόμσον (1924-1993) προκάλεσε έκπληξη: ένα έργο 900 σχεδόν σελίδων, γραμμένο από έναν μαρξιστή διανοούμενο, κέρδιζε τον έπαινο της κριτικής και γινόταν απροσδόκητα εκδοτική επιτυχία. Ο συγγραφέας του, ενεργό μέλος του Βρετανικού Κομμουνιστικού Κόμματος ως το 1956, ιδρυτής της Ομάδας Κομμουνιστών Βρετανών Ιστορικών από κοινού με τους Ερικ Χόμπσμπαουμ και Κρίστοφερ Χιλ, δραστήριο στέλεχος του κινήματος του πυρηνικού αφοπλισμού αργότερα, καθηγητής στα Πανεπιστήμια του Λιντς και του Γουόρικ, εξελίχθηκε σε διαπρεπή ιστορικό, υπέρμαχο της τότε «Νέας Αριστεράς» και αφοσιωμένο υπερασπιστή της μαρξιστικής παράδοσης – η διαφωνία του το 1973-1974 με τον φιλόσοφο Λέσεκ Κολακόφσκι, ο οποίος μετά την εξορία του από την Πολωνία το 1968 είχε εγκαταλείψει τον μαρξισμό, υπήρξε μια μνημειώδης σύγκρουση ενός ανθρώπου που πίστευε ακόμη στη δυνατότητα ενός διαφορετικού σοσιαλισμού με έναν σφοδρό επικριτή της ανελευθερίας που είχε βιώσει στην υπαρκτή εκδοχή του. Το ίδιο το βιβλίο, «ένα από τα κορυφαία έργα της ιστοριογραφίας του 20ού αιώνα, συγκρίσιμο σε επιρροή με τη Μεσόγειο του Φ. Μπροντέλ και το Metahistory του Hayden White», όπως γράφει στην εισαγωγή τής ελληνικής έκδοσης ο επιστημονικός επιμελητής του, ιστορικός Αντώνης Λιάκος, καρπός εξαντλητικής αναδίφησης σε εθνικά και τοπικά αρχεία, έθεσε ως αντικείμενο της έρευνάς του νέα κοινωνικά στρώματα, ανέδειξε νέες πηγές, κατέθεσε έναν πακτωλό πληροφοριών για τη λαϊκή κουλτούρα και προσέφερε μία από τις πλέον θεμελιώδεις μελέτες για τον μηχανισμό του κοινωνικού μετασχηματισμού της Βιομηχανικής Επανάστασης. Συστατικά στοιχεία των απαρχών της αγγλικής εργατικής τάξης βρίσκονταν κατά τον Τόμσον σε πλήθος κοινωνικές πτυχές και πρακτικές. Ο χριστιανισμός, ειδικά το κίνημα του μεθοδισμού, οι «υποπολιτικές παραδόσεις» των ανοργάνωτων κατηγοριών, όπως ο «όχλος» των ανέργων ή το διαμαρτυρόμενο πλήθος, οι κινήσεις οργανωμένων συντεχνιακά ή σε πρώιμο συνδικαλιστικό στάδιο μειονοτήτων, όπως τεχνίτες ή μικρέμποροι, η «ηθική οικονομία» που προσδιόριζε τη λειτουργία των τιμών με όρους ηθικής, όχι κατά τις συνθήκες της οικονομίας της αγοράς, οι διάχυτες ιδεολογικές αντιλήψεις περί εγγενούς «ελευθερίας» των Αγγλων, η (σχετική) επέκταση της εγγραμματοσύνης, η διάδοση του ριζοσπαστικού Τύπου, με άλλα λόγια παράγοντες κοινωνικοί, οικονομικοί, διανοητικοί, πολιτισμικοί, ιδεολογικοί, συνέβαλαν στη συγκρότησή της σε διάστημα μισού αιώνα, από το 1780 ως το 1830. Μεταρρύθμιση και ταξική συνείδηση Ο Τόμσον προσθέτει εδώ τον αγγλικό ιακωβινισμό, εμπνευσμένο από τη Γαλλική Επανάσταση, ο οποίος κατά την «επαναστατική πενταετία» 1792-1796 υπήρξε υπολογίσιμο ρεύμα για τη δημιουργία αγγλικής δημοκρατίας. Χαρακτηριστική του κλίματος η διάδοση των Δικαιωμάτων του ανθρώπου του ριζοσπάστη Τόμας Πέιν τα οποία πούλησαν σε έναν χρόνο 200.000 αντίτυπα σε έναν πληθυσμό 10 εκατομμυρίων (σε αντίθεση με τις 30.000 των αντεπαναστατικών Στοχασμών του συντηρητικού στοχαστή Εντμουντ Μπερκ) και προσέδωσαν στον συγγραφέα τους υπεράνθρωπες διαστάσεις στο συλλογικό φαντασιακό: «Ω Πέιν! Μετά τον Θεό σε εσένα οφείλουν εκατομμύρια άνθρωποι απεριόριστη ευγνωμοσύνη για τα ελάχιστα υπολείμματα ελευθερίας που τους έχουν απομείνει» έγραφε ένας οπαδός του το 1795. Από τις «λαϊκές εταιρείες» της δεκαετίας του 1790 ως τις εταιρείες αλληλοβοήθειας και τον ριζοσπαστισμό των επόμενων δεκαετιών ο Τόμσον χαρτογραφεί την ανάπτυξη μιας σειράς κινημάτων με πλήθος στόχων που κυμαίνονται από μισθολογικά αιτήματα και τη λουδιστική έξαρση ειδικευμένων εργατών της εποχής ως τη συλλογική απαίτηση για μεταρρύθμιση της κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης η οποία θα οδηγήσει στη λεγόμενη «Σφαγή του Πίτερλου» στο Μάντσεστερ – τη διάλυση μιας συγκέντρωσης 60.000 – 80.000 ατόμων από το 15ο Σύνταγμα Ουσάρων με 15 νεκρούς και εκατοντάδες τραυματίες. Παράλληλα με τη δράση των ανωνύμων, παρακολουθεί την πορεία σημαντικών ριζοσπαστών όπως οι Τζον Κάρτραϊτ, Γουίλιαμ Κόμπετ, Φράνσις Πλέις σκιαγραφώντας το πρόβλημα της ηγεσίας και τις προεκτάσεις του. Στο τέλος της διαδρομής διαπιστώνει ότι πλέον «οι εργάτες σχημάτιζαν μια ορισμένη εικόνα για την οργάνωση της κοινωνίας, έχοντας ως βάσεις, αφενός την προσωπική τους εμπειρία και, αφετέρου, μια δυσαπόκτητη και ακανόνιστη μόρφωση· μια εικόνα, προπάντων, πολιτική»: «από το 1830 και μετά ωρίμασε μια σαφέστερη ταξική συνείδηση υπό την παραδοσιακή μαρξιστική έννοια». Η λαϊκή κουλτούρα και το ανθρώπινο στοιχείο Παρά τη μαρξιστική του στράτευση, σαφώς διατυπωμένη στην έντονη κριτική των απαρχών του βιομηχανικού καπιταλισμού, ο Εντουαρντ Τόμσον απέφυγε να εγκλωβιστεί σε ένα κανονιστικό αφήγημα. Σε αντίθεση με τους κοινωνικούς ιστορικούς της εποχής του που επέμεναν σε μετρήσεις και στατιστικές (μισθοί, απεργίες, βιοτικό επίπεδο), ο ίδιος έδωσε ιδιαίτερο βάρος στο ανθρώπινο στοιχείο – αυτό που αποκαλούσε «βιωμένη εμπειρία»: έθιμα και τελετουργικά, προκηρύξεις και καταστατικά, μαρτυρίες και περιγραφές αναδεικνύουν έναν πλούτο γνώσεων για τη λαϊκή κουλτούρα της περιόδου. Μαθαίνουμε, για παράδειγμα, ότι στις αρχές του 19ου αιώνα αν μια σύζυγος ομολογούσε ότι είχε διαπράξει απιστία μπορούσε να πωληθεί από τον σύζυγο στην υπαίθρια αγορά, ένα «δημοφιλές ίσως είδος διαζυγίου» στο πλαίσιο της λαϊκής παράδοσης κατά το οποίο η γυναίκα εξαγοραζόταν από τον εραστή της έναντι συμβολικού ποσού. Οι εταιρείες αλληλοβοήθειας δέσμευαν τα μέλη τους με ποικίλες απαγορεύσεις: η «Ομόθυμη Εταιρεία» αρνούνταν να χορηγήσει επίδομα ασθενείας σε όποιον εντοπιζόταν «να παίζει τυχερά παιχνίδια ή να μεθοκοπάει», οι βαρκάρηδες απέκλειαν από τα οικονομικά βοηθήματα όποιον «είχε κολλήσει αρρώστια από γυναίκα βρώμικη· βλεννόρροια ή σύφιλη». Τα πρώιμα εργατικά συνδικάτα είχαν υιοθετήσει τελετουργικά από την ελευθεροτεκτονική παράδοση: ο υποψήφιος προσερχόταν για τη μύηση με δεμένα μάτια, υφίστατο συμβολικές δοκιμασίες και απειλές θανάτου προτού ορκιστεί διευκρινίζοντας ότι σε περίπτωση που παρέβαινε τον όρκο του «η ψυχή του να καεί παντοτινά στα έγκατα της κόλασης». Καινοτόμο και εικονοκλαστικό κείμενο, η Συγκρότηση της αγγλικής εργατικής τάξης ξεφεύγει με την ουμανιστική και πολιτισμική της προσέγγιση από το στενό μαρξιστικό αναλυτικό πλαίσιο στο οποίο γράφτηκε και παραμένει σημαντική σήμερα. Οι αιφνίδιες ανατροπές των εργασιακών σχέσεων που βίωσαν οι υφαντές, οι καλτσοπλέκτες, οι μικροτεχνίτες του 19ου αιώνα, για παράδειγμα, θυμίζουν ως έναν βαθμό τις αναταράξεις που επιφέρουν η διάδοση των νέων τεχνολογιών και η έλευση της εργασιακής επισφάλειας. Στο έργο του Εντουαρντ Τόμσον υποδεικνύονται στέρεες κατευθύνσεις και τρόποι κατανόησης της εμπειρίας των πολλών απόκληρων του πρώιμου 21ου αιώνα.