Η συντακτική ομάδα του Βιβλίου του ΒΗΜΑΤΟΣ επιλέγει τις καλύτερες κυκλοφορίες από τη φετινή βιβλιογραφική παραγωγή. Οι παρακάτω προτάσεις αποτελούν μια αφορμή ώστε να γνωρίσουμε (ή να ξαναθυμηθούμε) συγγραφείς και τίτλους που ξεχώρισαν δικαίως μέσα στη χρονιά. Άλλωστε, κάποια από αυτά τα βιβλία ίσως να έχουν ήδη τη θέση τους στα αγαπημένα μας για το 2024 ή στην, κατά Έκο, αντιβιβλιοθήκη μας, δηλαδή στη στοίβα μας με τα αδιάβαστα.
Ελληνική Λογοτεχνία
Γιάννης Σιώτος, Εφτά μέρες και έξι νύχτες
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2024 σελ. 400, τιμή 18 ευρώ
Με το καινούργιο του μυθιστόρημα, ο Γιάννης Σιώτος ξεκινάει από τις πολλαπλές δυσχέρειες του φθίνοντος 20ού αιώνα για να φτάσει μέχρι και την οικονομική και πολιτική κρίση των πολλών τελευταίων ετών στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Το ερευνητικό βλέμμα του μυθιστοριογράφου πηγαίνει πέραν των εσκαμμένων, σαρώνοντας νεότερες και παλαιότερες κρίσεις: στις πρώην κρατικές οικονομίες της Ανατολικής Ευρώπης, στη Νοτιοανατολική Ασία, στην Αργεντινή, στο Μεξικό, αλλά και ευρύτερα στη Λατινική Αμερική, όπου θα επικρατήσουν, σε διαφορετικό φάσμα και υπό διαφορετικές περιστάσεις εκάστοτε, η φτώχεια, ο πολιτικός αυταρχισμός και η εξαθλίωση της καθημερινής ζωής.
Με ήρωες που συνιστούν έναν πολυπρόσωπο θίασο και οι οποίοι έκαναν την πρώτη τους εμφάνιση στο μυθιστόρημα Αντίο και καλή αντάμωση (2021), ο Σιώτος εστιάζει την προσοχή του σε δύο χαρακτήρες με αποκλίνουσες πορείες: σε μια καθ’ όλα επιτυχημένη γυναίκα, που έχοντας περάσει διά πυρός και σιδήρου μεσουρανεί τώρα στον σκιασμένο (αν μη τι άλλο) αστερισμό της απόλυτης επιτυχίας, και σε έναν άνδρα ο οποίος οχυρωμένος πίσω από τα γραπτά του κρύβεται στις ερημιές για να προφυλαχθεί από τη θανατηφόρα λάμψη του κύρους, του κέρδους και ολόκληρου του μάταιου πακέτου των αντίστοιχων φιλοδοξιών.
Παρ’ όλα αυτά, οι αποκλίνουσες πορείες των δύο θα καταλήξουν βαθμιαία συγκλίνουσες στο πεδίο τόσο του χρόνου όσο και του χώρου. Και τότε, ένας ξαφνικός σεισμός, μια οικολογική καταστροφή και ένα καταχθόνιο σχέδιο για εκμετάλλευση των σκουπιδιών θα κηρύξουν το τέλος όλων των ιδεολογιών: κάθε λαβή αντίστασης και οποιαδήποτε εστία διαφοροποίησης θα ενσωματωθούν στην πηχτή μάζα ενός άπειρου και αιώνιου παρόντος.
Το μυθιστόρημα του Σιώτου είναι κάτι παραπάνω από την ιστορική του έρευνα και από τις αναρωτήσεις του για την τύχη των ιδεολογιών. Εκπροσωπεί το πένθος, μα πριν από το πένθος, τη μελαγχολία, για την έλλειψη αντιστάσεων – και ας μένουν οι μέχρι τούδε αντιστάσεις σφηνωμένες στη μνήμη, στην καρδιά και στα βιώματα των ιδαλγών τους. Ένα εγχείρημα με ισχυρές δόσεις πρωτοτυπίας – στη θεματική του γραμμή, αλλά και στις τεχνοτροπίες του.
Νίκος Αδάμ Βουδούρης, Πολλών ετών αγόρι
Εκδόσεις Πατάκη, 2024, σελ. 144, τιμή 9,90 ευρώ
Ένα πολλών ετών αγόρι, επίδοξος ηθοποιός των αρχών της Μεταπολίτευσης, ζει σε ένα αποψιλωμένο διαμέρισμα φροντίζοντας την ανάπηρη μητέρα του, χωρίς επικοινωνία, με τσακισμένα όνειρα και ευκαιριακές πληρωμένες απολαύσεις. Ένα άλλο αγόρι ερωτεύεται ένα κορίτσι που φροντίζει τους τάφους των φτωχών και σκαλίζει πάνω τους σφυροδρέπανα. Ένα αγόρι με ταλέντο στο ποδόσφαιρο εξελίσσεται, μετά τον θάνατο του γάτου του, σε παρενδυσία influencer. Ένα άλλο αγόρι φορά μπλε και κόκκινα πλαστικά ρετάλια αντιγράφοντας τον ξανθό Χριστό με τα μπλε και βυσσινί άμφια στις χάρτινες εικονίτσες των θρησκευτικών πανηγυριών, σε μια ιστορία όπου το ιερό συναντά το βέβηλο. Το διήγημα είναι η τέχνη του υπαινιγμού, κι αυτό φαίνεται πως το γνωρίζει καλά ο Νίκος Αδάμ Βουδούρης στη συλλογή διηγημάτων Πολλών ετών αγόρι (εκδ. Πατάκη).
Οκτώ χρόνια μετά τον Καϊάφα (εκδ. Πατάκη, 2016) επανέρχεται με 14 διηγήματα στα οποία πρωταγωνιστούν κυρίως, όπως και στο παλαιότερο μυθιστόρημα, πρόσωπα που βρίσκονται σε κάποιου είδους περιθώριο, αποσυνάγωγοι ή αποστάτες, αγόρια λαβωμένα, άνδρες καθηλωμένοι σε ένα περιστατικό της παιδικής ή εφηβικής ηλικίας. Τραυματικές οικογενειακές σχέσεις, κακοποίηση, επεισόδια τρέλας, εγκληματικές παρορμήσεις, υποστηρικτικοί ή βάναυσοι πατεράδες, εξουσιαστικές ή ανήμπορες μητέρες κυριαρχούν με την παρουσία τους σε υπαινικτικές αφηγήσεις όπου το γυμνό ανδρικό σώμα γίνεται το κέντρο ενός ομοερωτικού αισθησιασμού και, κάποτε, το αντικείμενο αιμομικτικής επιθυμίας. Μακριά από τη διδακτική γλώσσα της πολιτικής ορθότητας, ο Βουδούρης αφήνει τους ήρωές του να περιπλανώνται στις σκιές της αμφιβολίας, αποφεύγοντας κρίσεις ή εξηγήσεις.
Οι κόσμοι του, ελληνικοί, βαλκανικοί, μικροαστικά σκηνικά της πόλης ή της επαρχίας. Η ταγγή γεύση μιας μεταπολιτευτικής ορμής που έχει ξεθυμάνει, μιας αθωότητας ή μιας νιότης που έχουν περάσει δίνουν μια πολαρόιντ πατίνα στη μεστή αφήγηση. Η γλώσσα, ζωηρή και ευέλικτη, χειρίζεται τόσο τη ρεαλιστική περιγραφή όσο και την αμφισημία στήνοντας ατμοσφαιρικά περιβάλλοντα. Ένα αόριστο queer στοιχείο πλανιέται σε σκηνογραφίες εικαστικής ποιότητας. Είναι και τα δύο στοιχεία του συρμού στη σύγχρονη τέχνη που διαμορφώνουν μια μανιέρα που επαναλαμβάνεται. Τα διηγήματα της συλλογής, όμως, στέκονται μακριά από επίπεδους μιμητισμούς, πείθοντας τον αναγνώστη, και ελκύοντάς τον σε αυθεντικούς κόσμους μιας απαιτητικής αφηγηματικής μαστορικής.
Αστυνομική Λογοτεχνία
Μαρία Σκιαδαρέση, Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ
Εκδόσεις Πατάκη, 2024, σελ. 386, τιμή 16,92 ευρώ
Η ιδέα του μυθιστορήματος Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ (εκδ. Πατάκη) οφείλεται στο φαινόμενο των μεταναστευτικών ροών από την Ασία προς την Ευρώπη, με ενδιαμέσους σταθμούς την Τουρκία και την Ελλάδα. Σε αυτό, μια ομάδα μεταναστών προσπαθούν να εγκλιματιστούν στη χώρα μας. Η Μαρία Σκιαδαρέση, θέλοντας να εκφράσει την αλληλεγγύη της προς αυτούς, δανείστηκε στοιχεία από την αστυνομική λογοτεχνία. Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου διαβάζουμε: «Μια εξαφάνιση, ένας φόνος, ένα απρόοπτο τέλος».
Στην αρχή, λοιπόν, τις πρώτες μέρες του τρύγου, έχουμε την εξαφάνιση του Χόντι, του Ινδού επιστάτη του Ηλία Πεκμετζή, γαιοκτήμονα και αμπελουργού κάπου στη Θήβα. Ο νεαρός έφτασε στην Ελλάδα μαζί με την αδελφή του, την Ανίλα, και τον φίλο του, τον Νισίθ, και εγκαταστάθηκαν στη Βοιωτία.
Όταν εξαφανίζεται, οι βασικοί χαρακτήρες της ιστορίας αρχίζουν να μιλούν, αφηγούμενοι περιστατικά από τη ζωή τους. Κάποια στιγμή ο Χόντι βρίσκεται νεκρός, κάποιος τον δολοφόνησε. Ο Πεκμετζής έχει έναν γιο, τον Χρίστο, ενώ ο άλλος του γιος, ο Διονύσης, πριν από χρόνια χάθηκε και βρέθηκε δολοφονημένος.
Υπάρχουν λοιπόν δύο μυστήρια, τα οποία επιχειρεί να λύσει ο αστυνόμος Αχιλλέας Πλατής, ενώ στην υπόθεση των εγκλημάτων εμπλέκονται και τρεις γυναίκες, η Δέσποινα, η Αθηνά και η Χριστίνα.
Στο τέλος τα αινίγματα λύνονται, οι ένοχοι τιμωρούνται κι αποδίδεται δικαιοσύνη. Στόχος της συγγραφέως όμως δεν ήταν να γράψει ένα ακόμα αστυνομικό μυθιστόρημα, αλλά να μας παραπέμψει στην αρχαία ελληνική τραγωδία και τον Σοφοκλή. Ο τίτλος Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ αναφέρεται στην Αντιγόνη, την κόρη του Οιδίποδα και της Ιοκάστης, αδελφή των διδύμων Ετεοκλή και Πολυνείκη.
Στο παρόν βιβλίο τον συμβολικό ρόλο της Αντιγόνης παίζει η Ανίλα. Στην πλοκή υπάρχουν έρωτες, απιστίες, ζήλια, συμφέροντα, εκδίκηση, αλλά και αναφορές στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, στην απριλιανή δικτατορία και στα ήθη στην Ινδία. Η αφήγηση διαθέτει σασπένς και ανατροπές, ωστόσο περιέχει και τις σκέψεις της συγγραφέως πάνω στους χαρακτήρες της ιστορίας και στα δρώμενα.
Βαγγέλης Μπέκας, Γένεσις
Εκδόσεις Ψυχογιός, 2024, σελ. 332, τιμή 17,70 ευρώ
Το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Μπέκα Γένεσις (εκδ. Ψυχογιός) είναι αρκετά πρωτότυπο, καθώς εκτός από τους βασικούς ήρωες (αστυνομικούς, γιατρούς, δικαστές και επιχειρηματίες) έχει κι έναν ήρωα-αφηγητή, δημιούργημα της τεχνητής νοημοσύνης. Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου διαβάζουμε: «Θα μπορούσε να ήταν απλώς ένα λοξό love story με φόνους, όμως ο οραματιστής αστυνόμος Αντύπας θα σπεύσει να επέμβει με τις τεχνικά εξελιγμένες μεθόδους του». Επίσης, σε αυτό «η τεχνητή νοημοσύνη ανατρέπει τους κανόνες της αστυνομικής λογοτεχνίας, διαταράσσοντας τις έννοιες της αλήθειας, της ελευθερίας και της δημιουργίας».
Ας δούμε την υπόθεση. Σ’ ένα νησί που δεν κατονομάζεται δύο αντιμαχόμενες οικογένειες, εκείνες του Καρρά και του Στεργίου που λυμαίνονται τον τουρισμό, προκαλούν την ανάμειξη μιας νεαρής αντεισαγγελέως, της Δήμητρας, η οποία αναζητεί τη σύνδεση της δικαστίνας μητέρας της με το κύκλωμα των παρανόμων. Ο υιός Στεργίου περνάει από δίκη για ξυλοδαρμό του υιού Καρρά και αθωώνεται. Εκεί παρευρίσκεται κι ο Νίκος, εξάδελφος του δράστη, ο οποίος ερωτεύεται τη Δήμητρα, η οποία μαθαίνει πως η μητέρα της είχε προηγούμενα με τον πατέρα Καρρά. Κι όταν αυτός γίνεται η σκιά της δικαστίνας τα πράγματα περιπλέκονται. Τι ρόλο παίζει στην υπόθεση ο πατέρας της Δήμητρας, ο οποίος έχει χωρίσει με τη μητέρα της, αλλά κι ο παππούς της, συνταξιούχος δικαστής; Η Δήμητρα καταφεύγει στον αστυνόμο Αντύπα, λάτρη της τεχνητής νοημοσύνης. Κι ύστερα κάποιος επιχειρεί να σκοτώσει τον αθωωθέντα Στεργίου, ενώ δολοφονείται ο υιός Καρράς.
Στοιχεία του μυθιστορήματος είναι η προστασία μαγαζιών, οι εκβιασμοί, οι έρωτες, τα μυστικά των οικογενειών, τα ναρκωτικά, οι πληρωμένοι δολοφόνοι. Βασικός ήρωας είναι ο αστυνόμος Αντύπας, ο οποίος γνωρίζει τα πάντα μέσω κρυφών και φανερών καμερών, εφαρμογών στο Διαδίκτυο και των παρακολουθήσεων κινητών τηλεφώνων.
Όλα τα γεγονότα τα εξιστορεί ένας ανώνυμος αφηγητής. Ποιος είναι και σε ποιον απευθύνεται; Ο Βαγγέλης Μπέκας σημειώνει πως δεν είναι μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας, αλλά «μεταμοντέρνο ταξίδι αναψυχής σε ένα νησί».
Ξένη Λογοτεχνία
Ολγκα Τοκάρτσουκ, Εμπούσιον
Μετάφραση Αναστασία Χατζηγιαννίδη, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2024, σελ. 352, τιμή 18 ευρώ
Αυτό είναι το μυθιστόρημα που έγραψε η Ολγκα Τοκάρτσουκ μετά το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας 2018. Ο τίτλος του, Εμπούσιον, είναι προφανώς ανοίκειος με την πρώτη ματιά, δεν θα μπορούσε όμως να είναι κι αλλιώς, καθώς τον επινόησε η συγγραφέας, εμπνευσμένη από τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Η λέξη «Εμπούσιον» αποτελεί έναν πολύ στοχευμένο συνδυασμό: του Συμποσίου του Πλάτωνα και της μυθικής Εμπουσας (ήταν, ας πούμε, ένα τέρας θηλυκού γένους, συνδεδεμένο με τη χθόνια θεότητα Εκάτη, το οποίο άλλαζε μορφές και έτρωγε ανθρώπινες σάρκες). Το βιβλίο της Τοκάρτσουκ διαδραματίζεται πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τοποθετείται σε ένα διάσημο σανατόριο (για τη θεραπεία ασθενειών «θώρακος και τραχήλου») στους πρόποδες των βουνών της Κάτω Σιλεσίας (η περιοχή σήμερα ονομάζεται Σοκολόφσκο και βρίσκεται στην Πολωνία). Ο Βόινιτς, ένας φυματικός φοιτητής, καταφτάνει εκεί ελπίζοντας ότι μπορεί να γιατρευτεί και, ακριβώς, στην Πανσιόν για Κυρίους αρχίζει να συναναστρέφεται πάσχοντες άνδρες από περιοχές τής (γερμανόφωνης, κατά το πλείστον) Κεντρικής Ευρώπης.
Όλοι μαζί, πίνοντας ένα χειροποίητο λικέρ, επιδίδονται σε εκτεταμένες και ακούραστες συζητήσεις για τα μεγάλα ζητήματα που προσδιορίζουν την εποχή τους, πολιτικά, κοινωνικά, πολιτισμικά, πνευματικά.
Ώσπου έρχεται μια σημαδιακή στιγμή, πρόκειται για τον αιφνίδιο θάνατο μιας γυναίκας που κλονίζει τη διαμορφωμένη ρουτίνα και διανοίγει ακτινωτά σε τούτη τη συναρπαστική, αγωνιώδη αλλά και παιγνιώδη αφήγηση ποικίλες διαστάσεις, ακόμα πιο σκοτεινές και μεταφυσικές. Η Τοκάρτσουκ χαρακτηρίζει «κλιματοθεραπευτικό θρίλερ» το βιβλίο της και το συνέθεσε συνειδητά (στη διάρκεια της πανδημίας) ως μια δημιουργική και φεμινιστική συνομιλία με ένα από τα σπουδαιότερα μυθιστορήματα του 20ού αιώνα, το Μαγικό βουνό του νομπελίστα Τόμας Μαν. H Πολωνή συγγραφέας, όπως εξήγησε σε πρόσφατη συνέντευξή της στον βρετανικό «Guardian», διατηρεί με αυτό μια «σχέση αγάπης και μίσους». Το έχει διαβάσει πέντε ή έξι φορές και «κάθε φορά το διαβάζω με διαφορετικό τρόπο». Αφενός, αναγνωρίζει τη διαχρονική αξία του Μαγικού βουνού. Αφετέρου, αδυνατεί να παραβλέψει τον «αποκλεισμό» της, «ως αναγνώστριας και ως ατόμου από τα ερωτήματα που θέτει και τις απαντήσεις που δίνει». Το Εμπούσιον, πάντως, συνιστά ένα αυτόνομο και απολαυστικό έργο.
Paul Harding, Η άλλη Εδέμ
Μετάφραση: Μιχάλης Μακρόπουλος, Εκδόσεις Διόπτρα, 2024, σελ. 304, τιμή 15,50 ευρώ
Ο Πολ Χάρντινγκ (γεν. 1967) εμφανίστηκε στα γράμματα το 2009 με το μυθιστόρημα Tinkers. Αυτό το ντεμπούτο μάλιστα είχε προκαλέσει αίσθηση και μετά, το 2010, τιμήθηκε με το Βραβείο Pulitzer, από τις μεγαλύτερες λογοτεχνικές τιμές στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Το 2019, δέκα χρόνια αργότερα, τον πρόλογο στην επετειακή επανέκδοση του βιβλίου υπέγραψε η Μέριλιν Ρόμπινσον, μια κορυφαία κυρία των αμερικανικών γραμμάτων. Το μυθιστόρημα εκείνο, άρχιζε με έναν γηραιό άνδρα που πεθαίνει και, καθώς τα όρια του χρόνου και της μνήμης καταλύονται, ο ίδιος ταξιδεύει πίσω στο παρελθόν και επανασυνδέεται με τον πατέρα του και τη φτωχική νεότητά του. Οι κρίσιμοι ανθρώπινοι δεσμοί, η απώλεια, η αγάπη αλλά και η ομορφιά της φύσης (το τοπίο της Νέας Αγγλίας κατεξοχήν) κυριαρχούσαν ήδη στο Tinkers και αναπόφευκτα πέρασαν και στο Enon (2013), το δεύτερο μυθιστόρημα του Χάρντινγκ, ο οποίος δεν δημοσιεύει συστηματικά ή μάλλον δημοσιεύει μόνο όταν υπάρχει λόγος. Κάθε καινούργιο έργο του περιβάλλεται με την αρμόζουσα προσοχή.
Με το τρίτο του μυθιστόρημα, την Αλλη Εδέμ, βρέθηκε στη βραχεία λίστα του Βραβείου Booker 2023 ενώ, κατά το ίδιο έτος, ήταν μεταξύ των φιναλίστ για το Εθνικό Βραβείο Βιβλίου των ΗΠΑ, στην κατηγορία της μυθοπλασίας. Με άλλα λόγια, απασχόλησε τον αγγλόφωνο κόσμο και στις δύο όχθες του Ατλαντικού. Στην Aλλη Εδέμ, ένα βιβλίο βασισμένο σε αληθινά ιστορικά γεγονότα, το σημείο εκκίνησης είναι το 1792, όταν ο πρώην σκλάβος Μπέντζαμιν Χάνι και η ιρλανδή γυναίκα του, η Πέισιενς, εγκαθίστανται απέναντι από τις ακτές του Μέιν σε ένα ερημονήσι, όπου σταδιακά καταφεύγουν κι άλλοι άνθρωποι, μαύροι, ιθαγενείς, απόκληροι. Eναν αιώνα αργότερα, υπάρχουν ακόμη απόγονοί τους εκεί, ζώντας με ελάχιστα, αλλά τουλάχιστον μακριά από την προκατάληψη και την εχθρότητα της ενδοχώρας. Ώσπου, το καλοκαίρι του 1912, εμφανίζεται ο Μάθιου Ντάιαμοντ, ένα συνταξιούχος δάσκαλος και ιεραπόστολος, για να μορφώσει τα παιδιά της «εκφυλισμένης» κοινότητας. Και αργότερα, βοηθούσης της δυσοίωνης ευγονικής και του ρατσισμού, αλλά και της σαρωτικής καπιταλιστικής αδηφαγίας, δεν αργεί να ενσκήψει η αδιανόητη βία και το γκρέμισμα της συνθήκης που περιγράφει ο τίτλος αυτού του συνταρακτικού μυθιστορήματος. Πυκνό, ποιητικό βιβλίο.
Εκλαϊκευμένη Επιστήμη
Paul Richardson, Μύθοι της γεωγραφίας. Οκτώ λανθασμένες αντιλήψεις για τον κόσμο
Μετάφραση Μιχάλης Μακρόπουλος, Εκδόσεις Ψυχογιός, 2024, σελ. 224, τιμή 19,90 ευρώ
Η γεωγραφία υπήρξε ανέκαθεν η επιστήμη του εντοπισμού του στίγματός μας στον κόσμο και ταυτόχρονα η μαρτυρία της εικόνας μας γι’ αυτόν. Μια ματιά στην πορεία της χαρτογραφίας από τους μεσαιωνικούς mappae mundi ως την προβολή του Μερκάτορα αρκεί για να γίνει κατανοητή η συμπόρευση της επιστημονικής γνώσης με την ιδεολογική ερμηνεία της, της ολοένα και πιο ακριβούς μεταφοράς των λεπτομερειών της υδρογείου με τη μόνιμα ανακριβή αποτύπωση του σχετικού μεγέθους των ηπείρων ή τη συζητήσιμη επιλογή της προοπτικής τους απεικόνισης. Πίσω από τις κομψές γραμμές του παγκόσμιου χάρτη κρύβονται παρανοήσεις, απλουστεύσεις, παλαιά παραδείγματα που για τους μελετητές έχουν ξεπεραστεί, η αναθεώρησή τους όμως δεν έχει διαδοθεί ακόμη στο ευρύ κοινό. Οι Μύθοι της γεωγραφίας (εκδ. Ψυχογιός), όπως τους αναδεικνύει με ευφυή τρόπο ο Πολ Ρίτσαρντσον, καθηγητής Ανθρωπογεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ, έχουν πράγματι μακρό (αν και όχι ανεξέταστο) βίο.
Ο συμβατικός αριθμός των «πέντε ηπείρων» εξαρτάται από την απόσπαση της Ευρώπης από την ευρασιατική μάζα και τη διάκριση της Αμερικής σε Βόρεια και Νότια. Οι διακεκομμένες γραμμές των συνόρων υποδηλώνουν τη διάσταση του διαχωρισμού χωρίς να παραπέμπουν στις ζωηρές μεικτές κουλτούρες που συχνά εμφανίζονται στις περιοχές εκατέρωθέν τους. Η ταύτιση των συνοριακών γραμμών με τα έθνη-κράτη προσπερνά την πρόσφατη εμφάνισή τους στην παγκόσμια σκηνή και αποκρύπτει το γεγονός ότι αποτελούν τη σύγχρονη, αλλά όχι και τη φυσική ή μοναδική μορφή οργάνωσης της κοινωνίας. Το πείραμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης υποδεικνύει μάλιστα μια πιθανή εναλλακτική λύση τεκμηριώνοντας παράλληλα τη δυνητική αποδέσμευση της έννοιας της κυριαρχίας από το κράτος. Τα παραπάνω μαζί με το πρόβλημα της μέτρησης της οικονομικής ανάπτυξης, του ρωσικού επεκτατισμού, του κινεζικού Νέου Δρόμου του Μεταξιού, της αφρικανικής ανάγκης για εξωγενή διάσωση συνθέτουν μια συναρπαστική αφήγηση η οποία όχι μόνο εξοικειώνει τον αναγνώστη με τις σύγχρονες αντιλήψεις για τη γεωγραφία αλλά του ανοίγει και ένα παράθυρο σε μια διαφορετική, πολύ πιο ρεαλιστική, θέαση του κόσμου.
Ποίηση
Pablo Neruda, Συντέλεια του κόσμου
Μετάφραση Γιώργος Κεντρωτής, Εκδόσεις Gutenberg, 2024, σελ. 237, τιμή 23 ευρώ
Η Συντέλεια του κόσμου συμπληρώνει ως τρίτο μέρος το Γενικό Ασμα (Canto general) που καθιέρωσε τον Πάμπλο Νερούδα ως τον μεγαλύτερο χιλιανό ποιητή του 20ού αιώνα. Πενήντα πέντε χρόνια πέρασαν από τότε που πρωτοεκδόθηκε η Συντέλεια και το βιβλίο μοιάζει ανέγγιχτο από τον χρόνο. Ετσι βέβαια συμβαίνει πάντα με τους κορυφαίους ποιητές. Εδώ όμως, χωρίς να αφίσταται του λυρικού πάθους που χαρακτηρίζει ολόκληρη σχεδόν την ποίησή του, ο Νερούδα δεν ατενίζει με την παλιά του αισιοδοξία τον κόσμο, χωρίς όμως να εγκαταλείπει την ελπίδα ότι τελικά η ανθρωπότητα θα ξεπεράσει τα δράματα του 20ού αιώνα, ενός αιώνα «κίβδηλου», όπως τον χαρακτήρισε.
Δεν έχει σημασία, τελικά, το ότι η κομμουνιστική ουτοπία, στην οποία έμεινε πιστός ως το τέλος της ζωής του, κατέληξε στη δυστοπία που όλοι γνωρίζουμε. Ο αληθινός ποιητής μπορεί να «βλέπει» το μέλλον. Κι αυτό κάνει ο Νερούδα. Μόνο που η εικόνα την οποία έβλεπε ήταν παραμορφωτική.
Τι μένει λοιπόν; Η ακράδαντη πίστη του ποιητή στον άνθρωπο και κυρίως: στη δύναμη της τέχνης, στις αξίες της δημιουργίας, στη φαντασία μιας ποιητικής τού μέλλοντος. Αυτή η έμμονή έχει κάτι το τραγικό – αλλά δεν παύει να είναι συγκινητική. Μπορεί η αλήθεια να αναδειχθεί μέσα από μια νεκρή ουτοπία; Σε αντίθεση με τον Αντόρνο που υποστήριζε πως δεν μπορεί να γραφτεί ποίηση μετά το Αουσβιτς (γι’ αυτό ούτε οι ποιητές βρίσκονται στο απυρόβλητο), ο Νερούδα διακηρύττει την πίστη του στον «αγνό ποιητή», που υψώνεται πάνω από τον διανοούμενο. Αντίθετα ακόμη και στον φοβερό λόγο – πάλι του Αντόρνο – που έλεγε πως είναι πολύ επικίνδυνη η ιδέα περί ηθικής ανωτερότητας των διανοουμένων. Ο αναγνώστης της ποίησης όμως τα παραπάνω θα πρέπει να τα θέσει περίπου σε δεύτερη μοίρα – χωρίς βέβαια να τα αγνοεί. Η Συντέλεια είναι έργο κορυφαίου ποιητή, κι έτσι θα πρέπει να διαβαστεί. Ως κατάθεση ψυχής και ως τραγική διάψευση.
Ιστορία
Yuval Noah Harari, Nexus. Μια σύντομη ιστορία των δικτύων πληροφοριών από την εποχή του Λίθου μέχρι την εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης
Μετάφραση Μιχάλης Λαλιώτης, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2024, σελ. 488, τιμή 29,68 ευρώ
Αν μια εικόνα δεσπόζει στο Nexus (εκδ. Αλεξάνδρεια), το πιο πρόσφατο έργο του Γιουβάλ Νώε Χαράρι, είναι αυτή του μαθητευόμενου μάγου. Εξοικειωμένος με τα βασικά στοιχεία της γνώσης του, ο πρωταγωνιστής της αφήγησης του Γκαίτε απελευθερώνει δυνάμεις που θεωρεί ότι μπορεί να ελέγξει, στην πορεία όμως αντιλαμβάνεται ότι τον υπερβαίνουν και απειλούν να οδηγήσουν στην καταστροφή. Διασώζεται μόνο χάρη στο σχήμα του από μηχανής θεού, τέχνασμα της πλοκής που προφανώς λειτουργεί απρόσκοπτα εντός της μυθοπλασίας, δεν είναι βέβαιο όμως ότι θα ανταποκριθεί εξίσου αποτελεσματικά στη λογική της σημερινής πραγματικότητας. Γιατί, όπως σημειώνει ο Χαράρι, στις αρχές του 21ου αιώνα ως είδος «έχουμε ήδη βγάλει εκτός ισορροπίας το κλίμα της Γης κι έχουμε καλέσει δισεκατομμύρια μαγικές σκούπες, ντρόουν, τσάτμποτ και άλλα αλγοριθμικά πνεύματα που μπορεί να ξεφύγουν από τον έλεγχό μας και να εξαπολύσουν έναν κατακλυσμό ανεπιθύμητων συνεπειών». Ως αναδυόμενη τεχνολογία, η τεχνητή νοημοσύνη είναι η πρώτη στα δεκάδες χιλιάδες χρόνια ύπαρξης του Homo Sapiens που δεν συνιστά εργαλείο αλλά αυτόνομη οντότητα. Η τιθάσευσή της θα αποτελέσει το μείζον ζήτημα του κοντινού μέλλοντος. Το πρόβλημά μας, κατά τον ιστορικό του Κέιμπριτζ και του Εβραϊκού Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ, είναι πρόβλημα δικτύων και πληροφοριών. Για να αντιληφθούμε τις συντεταγμένες του προτείνει μια αναδρομή στο παρελθόν: στη μυθοπλασία και τη γραφειοκρατία ως τεχνικές πληροφοριών, στη συγκρότηση αυτοδιορθωτικών μηχανισμών για τη χρήση τους, όπως η Εκκλησία και η επιστημονική γνώση, στη θέσπιση θεσμών και συστημάτων για τον έλεγχο και τη διάδοσή τους. Εχοντας αυτά ως δεδομένα ο Χαράρι προσεγγίζει το «ανόργανο δίκτυο», εξετάζει τον κίνδυνο της δημιουργίας ενός «Παραπετάσματος Πυριτίου» που θα διαχωρίσει τις σημερινές υπερδυνάμεις ή την ίδια την ανθρωπότητα από την αλγοριθμική νοημοσύνη, τις πολιτικές επιπτώσεις για τις δημοκρατίες, τα αυταρχικά καθεστώτα και τη μεταξύ τους ισορροπία. Με τον γνωστό γλαφυρό του λόγο που τον καθιστά έναν από τους σημαντικότερους εκλαϊκευτές παγκοσμίως ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι πραγματεύεται διεξοδικά τα ανοικτά ενδεχόμενα μιας επερχόμενης τομής υποδεικνύοντας ότι «η ιστορία δεν είναι η μελέτη του παρελθόντος· είναι η μελέτη της αλλαγής».
Προσωπικές αφηγήσεις
Herfried Munkler, Μαρξ, Βάγκνερ, Νίτσε. Ένας κόσμος σε αναταραχή
Μετάφραση Εμη Βαϊκούση, Εκδόσεις Διόπτρα, 2024, σελ. 648, τιμή 27,75 ευρώ
Τον 19ο αιώνα θέλει να βιογραφήσει ο Xέρφριντ Μίνκλερ, τον αιώνα των ανατροπών, των υποσχέσεων και της αναταραχής που τελικά εξέβαλε στους δύο παγκοσμίους πολέμους του επόμενου αιώνα. Τον σκοπό του επιτυγχάνει ο γερμανός πολιτικός επιστήμονας του Πανεπιστημίου Χούμπολτ, και σημαντικός δημόσιος διανοούμενος στη χώρα του, βιογραφώντας τρεις υπερθετικά επιδραστικές προσωπικότητες που διαμόρφωσαν τη Γερμανία και την Ευρώπη του αιώνα αυτού: τους συνομήλικους Κάρολο Μαρξ (1818-1883) και Ρίχαρντ Βάγκνερ (1813-1883) και τον νεότερο Φρίντριχ Νίτσε (1844-1900). Καλεί τον αναγνώστη να δει και τους τρεις αγνοώντας τις συνδέσεις, τις χρήσεις του έργου τους και τις παραναγνώσεις από επιγόνους και διαχειριστές-επιμελητές του έργου τους (Φρίντριχ Ενγκελς, Κόζιμα Βάγκνερ, Ελιζαμπέτ Φέρστερ-Νίτσε, αντίστοιχα) και οπαδούς, να δει τα πρόσωπα αποκαθαρμένα από τα ιζήματα αιώνων και ανεξάρτητα από τους -ισμούς που ιδρύθηκαν στο όνομά τους. Δεν γνωρίζονταν όλοι μεταξύ τους, ούτε συνδέονταν, ενώ τα συναισθήματα θαυμασμού του Νίτσε για τον γνώριμό του Βάγκνερ μετατράπηκαν αργότερα σε επικριτικό μένος.
Εκείνο που αναζητεί ο συγγραφέας στις ζωές τους είναι παραλληλισμούς, ή και συμμετρικές αντιθέσεις, στον τρόπο με τον οποίο μεταχειρίζονται την κλασική αρχαιότητα, στη σχέση τους με το σώμα τους και τις ασθένειες που τους ταλαιπωρούν, στα οικονομικά χρέη που τους ταλανίζουν, στη σχέση τους με τη θρησκεία, στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν τους αστούς και τη λαϊκή τάξη, τον πόλεμο και την επανάσταση, στη θέση που έχουν οι Εβραίοι στη σκέψη τους. Στο θέατρο των βίων τους παρακολουθεί τα αποτελέσματα των επαναστάσεων του 1848 και της νίκης των Γερμανών στον Γαλλοπρωσικό Πόλεμο το 1871. Αν θεωρούμε ότι τα μεγάλα έργα τους, το Κεφάλαιο του Μαρξ, το Δαχτυλίδι των Νιμπελούγκεν του Βάγκνερ και το Τάδε έφη Ζαρατούστρα του «διαγνώστη του ίχνους που άφησε η ανατροπή στο σώμα και στην ψυχή των ανθρώπων» Νίτσε, εκφράζουν τις ιδέες τους, «παιδιά» του αιώνα τους και οι τρεις, ήρθαν συχνά σε αντίφαση με τον εαυτό τους και τις πεποιθήσεις τους. Ωστόσο, παραμένουν ριζοσπαστικοί στοχαστές και δημιουργοί, που άσκησαν κριτική στην αστική κοινωνία και στις κυρίαρχες αντιλήψεις του καιρού τους επιζητώντας τον επαναπροσδιορισμό των ιδεών και των πρακτικών της καθώς ο κόσμος ετοιμαζόταν για μια νέα εποχή.
Δοκίμια
Χάρολντ Μπλουμ, Η ανατομία της επίδρασης. Η λογοτεχνία ως τρόπος ζωής
Μετάφραση Κώστας Αντωνίου, Δημήτρης Δημηρούλης, Εκδόσεις Gutenberg, 2024, σελ. 559, τιμή 30 ευρώ
Στα ογδόντα του χρόνια ο πολύς Χάρολντ Μπλουμ εξέδωσε την Ανατομία της επίδρασης, ένα βιβλίο όπου συγκεφαλαιώνει όλες τις ιδέες και τις απόψεις που διαμόρφωσαν το κριτικό και θεωρητικό του σύστημα, το οποίο έφερε τα πάνω κάτω στις σπουδές της λογοτεχνίας στα πανεπιστήμια των Ηνωμένων Πολιτειών. Ουδείς αμφιβάλλει ότι υπήρξε «βιωματικός» κριτικός. Αλλωστε το λέει καθαρά στον υπότιτλο αυτού του βιβλίου, που το θεωρούσε το κύκνειο άσμα του. Ο αναγνώστης θα βρει κι εδώ τα όσα τον καθιέρωσαν ως μια από τις πιο εμβληματικές φυσιογνωμίες τόσο σε ό,τι αφορά τη θεωρία της λογοτεχνίας όσο και τις ακαδημαϊκές της σπουδές: τις θυελλώδεις επιθέσεις του σε αυτό που αποκάλεσε «Σχολή της μνησικακίας», την απόλυτη πίστη του στον «θεό» του, δηλαδή στον Σαίξπηρ, τις απόψεις του περί επίδρασης, προγόνων και απογόνων και τη μάχη των συγγραφέων (των ποιητών κατεξοχήν) με όσους προηγήθηκαν. Η θυελλώδης επιστροφή των ρομαντικών οφείλει πολλά στην παθιασμένη υπεράσπισή τους από τον Μπλουμ και η αναγωγή της λογοτεχνίας σε έναν κόσμο με δική του ζωή στον οποίο συμμετέχουμε μέσω της δημιουργικής ανάγνωσης και όχι της εργαστηριακής ανάλυσης εξακολουθεί να έχει μεγάλη σημασία και σήμερα.
Το βιβλίο αυτό έχει κι έναν χαρακτήρα αναδρομής, όπου ο συγγραφέας του, χωρίς να αφίσταται των απόψεών του, έχει αμβλύνει κάπως την οξύτητα με την οποία επιτέθηκε εναντίον των οπαδών της Νέας Κριτικής κατά το παρελθόν. Ο αναγνώστης τον διαβάζει και είναι σαν να τον ξαναδιαβάζει διαπιστώνοντας ότι και ο ίδιος ο Μπλουμ γράφει σαν να ξαναδιαβάζει τον εαυτό του. Αυτός ο πρωτεϊκός και μπαρόκ συγγραφέας θεωρούσε τον εαυτό του μέσο αναγνώστη. Δεν είναι ανάγκη να συμφωνεί κανείς μαζί του στα πάντα. Δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι με το έργο του έδωσε στην ανάγνωση το περιεχόμενο που κινδύνευε να χάσει. Και ως συγγραφέας παραμένει εξαιρετικά γοητευτικός, ακόμη κι αν διαφωνείς μαζί του σε κάθε σελίδα.
