Στη Θεσσαλονίκη θα διεξαχθεί το επόμενο μεγάλο ραντεβού του βιβλίου, καθώς εγκαινιάζεται την Πέμπτη 16 Μαΐου η τετραήμερη 20ή Διεθνής Εκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης (ΔΕΒΘ).
Υπό την αιγίδα της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου, η 20ή Διεθνής Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης έχει τιμώμενο το εμιράτο της Σάρτζα, ένα από τα επτά εμιράτα των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων (ΗΑΕ), που απέκτησε «συγγενικές» σχέσεις με την Ελλάδα, όταν η πρωτεύουσά του διαδέχθηκε την Αθήνα ως Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου το 2019.
Με νέες πρωτοβουλίες
Με κεντρική θεματική «Ανθρωπος και μηχανή», όπου θα γίνουν συζητήσεις για το καυτό θέμα της τεχνητής νοημοσύνης, με συζητήσεις για τις «Γυναίκες στα βιβλία», με περισσότερους από 40 ξένους συγγραφείς και 18 χώρες με περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης, την Παιδική και Εφηβική Γωνιά, το πολύ επιτυχημένο 10ο Φεστιβάλ Νέων Λογοτεχνών όπως και το γόνιμο 8ο Φεστιβάλ Μετάφρασης, η ΔΕΒΘ, που διοργανώνεται από το Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού (ΕΙΠ) και τη HELEXPO, σε συνεργασία με τους εκδότες, συνεχίζει εφέτος ενδιαφέρουσες νέες πρωτοβουλίες, τη 2η Συνάντηση Λεσχών Ανάγνωσης, το 2ο Βραβείο Νέων Σχεδιαστών Βιβλίου και τη σημαντική ενότητα «Ιστορίες από τα Βαλκάνια», ένα φεστιβάλ βαλκάνιων συγγραφέων. Μαζί, το αφιέρωμα στον Θεσσαλονικιό Γιώργο Ιωάννου και τα επετειακά αφιερώματα στον Φραντς Κάφκα και στον Ιμμάνουελ Καντ.
Το διεθνές φόρουμ δικτύωσης γυναικών επαγγελματιών του βιβλίου «PublisHer» – με ιδρύτρια την εκδότρια Μποντούρ αλ Κασίμι, κόρη του εμίρη της Σάρτζα, και πρώην πρόεδρο της Διεθνούς Ενωσης Εκδοτών – θα έχει παρουσία στη ΔΕΒΘ, στην οποία θα διεξαχθεί εφέτος και η ετήσια συνάντηση του ENLIT, του Δικτύου Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων Μετάφρασης, ενώ συνεχίζεται η τόνωση του διεθνούς επαγγελματικού προγράμματος της ΔΕΒΘ με το 2ο Fellowship-Πρόγραμμα Πρόσκλησης Επαγγελματιών, με τη συμμετοχή 30 επαγγελματιών του βιβλίου από 22 διαφορετικές χώρες.
Η περυσινή διοργάνωση δέχθηκε, σύμφωνα με τους διοργανωτές, 90.000 επισκέπτες ξεπερνώντας κάθε προηγούμενο. Οι εκδότες έφυγαν ευχαριστημένοι, τα σχόλια ήταν θετικά, η ΔΕΒΘ είχε διεθνή ορατότητα με πολλές ανταποκρίσεις. Μπορούσε να προσβλέπει στα εφετινά εικοστά γενέθλιά της με αισιοδοξία.
Διεθνής Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης: Η σύλληψη της ιδέας
Ωστόσο, η πορεία της κάθε άλλο παρά ανέφελη ήταν. Η σύλληψη της ιδέας για τη διεξαγωγή της γίνεται στις αρχές του 21ου αιώνα. Η Ελλάδα ετοιμάζεται για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, είναι τιμώμενη χώρα στη Διεθνή Εκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης το 2001, το κλίμα είναι ευφορικό.
Παράλληλα όμως, όπως θυμάται ο Χρήστος Λάζος, διευθυντής τότε του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ), «υπήρχε η διαπίστωση ότι οι περιφερειακές χώρες δεν είχαν στοιχειωδώς επαρκή εκπροσώπηση ούτε στη Φρανκφούρτη ούτε στις άλλες μεγάλες εκθέσεις βιβλίου. Ξένοι αγόραζαν τα δικαιώματα έκδοσης του Ιβο Αντριτς, του Κανταρέ, του Μάρκαρη, χωρίς να έχουν καμιά ευρύτερη γνώση της αγοράς στην οποία ανήκουν οι συγγραφείς αυτοί.
Τότε γεννήθηκε η ιδέα δημιουργίας μιας έκθεσης στη λογική μιας συνεργασίας των χωρών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων και μιας συμμαχίας τους στον χώρο του βιβλίου, η οποία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως πόλος προσέλκυσης του ενδιαφέροντος επαγγελματιών και πρακτόρων από τις μεγάλες αγορές της Γαλλίας, της Αμερικής, της Ισπανίας κ.ά. Ως τόπος διεξαγωγής της έκθεσης επιλέχθηκε η Θεσσαλονίκη για τον απλό λόγο ότι πάντοτε έπαιζε έναν τέτοιο ρόλο στα Βαλκάνια».
Η έκθεση ξεκίνησε με απόφαση του ΔΣ του ΕΚΕΒΙ, στο πλαίσιο της δραστηριότητάς του και του εγκεκριμένου προϋπολογισμού του από το υπουργείο Πολιτισμού και σε συνεργασία με τη HELEXPO, που ενδιαφερόταν να επεκταθεί σε νέα αντικείμενα.
Η πρώτη διοργάνωση προγραμματίστηκε για τον Μάιο του 2003 και είχε, όπως σχολιάζει ο ίδιος, «τελείως διαφορετικό σχήμα από αυτό που πήρε στη συνέχεια. Δεν σχεδιάζαμε μια εμπορική έκθεση για απευθείας πωλήσεις, άλλωστε υπάρχουν τα βιβλιοπωλεία και οι υπαίθριες εκθέσεις γι’ αυτό, αλλά μια επαγγελματική έκθεση με σκοπό την ενίσχυση και την προβολή μιας περιφερειακής αγοράς».
Η αναβολή και το μούδιασμα
Ωστόσο, η έκθεση, με την ονομασία «Scripta», δεν έγινε. Αντ’ αυτής γίνεται στη Θεσσαλονίκη διημερίδα με τη συμμετοχή ελλήνων και βαλκάνιων εκδοτών για την προετοιμασία της Scripta του 2004.
Οι αρχές του 2004 βρίσκουν την Ελλάδα σε κλίμα πρόωρων εκλογών. Ο Χρήστος Λάζος παραιτείται από τη διεύθυνση του ΕΚΕΒΙ. Η διοίκηση του φορέα ανατίθεται στην Κατρίν Βελισσάρη, διευθύντρια του Ευρωπαϊκού Κέντρου Μετάφρασης Λογοτεχνίας & Επιστημών του Ανθρώπου (ΕΚΕΜΕΛ), στη Διεθνή Εκθεση Βιβλίου του Τορίνο όπου η Ελλάδα συμμετέχει ως τιμώμενη χώρα. Αποφασίζει τη διεξαγωγή της ΔΕΒΘ πάση θυσία: η δεύτερη κατά σειρά αναβολή της θα σήμαινε την οριστική της κατάργηση.
«Είχαμε μόλις δέκα μέρες για να προετοιμάσουμε μια έκθεση» θυμάται σήμερα η ίδια. Η πρώτη ΔΕΒΘ διεξήχθη στις 19-23 Μαΐου εκείνης της χρονιάς. Οι έλληνες εκδότες την αντιμετώπισαν με σκεπτικισμό. Συμμετείχαν μόλις 120 εκθέτες από την Ελλάδα και από 6 χώρες του εξωτερικού: την Αλβανία, τη Βουλγαρία, τη Γερμανία – μέσω του Ινστιτούτου Goethe –, την Ισπανία, το Ισραήλ και την Κύπρο και προσέλκυσε περίπου 4.000 επισκέπτες.
«Μουδιασμένο ξεκίνημα» το χαρακτήρισε η τοπική εφημερίδα «Μακεδονία». Μετά τη λήξη της, ο συγγραφέας Δημήτρης Νόλλας, πρόεδρος του ΔΣ του ΕΚΕΒΙ, παραχωρεί συνέντευξη στην ίδια εφημερίδα όπου τίθενται ερωτήματα που θα επανέρχονται συχνά: Είναι διεθνής ή όχι η ΔΕΒΘ; Ποιος είναι ο χαρακτήρας της; Πρέπει να γίνεται στη Θεσσαλονίκη ή στην Αθήνα που είναι το εκδοτικό κέντρο της χώρας; Μπορεί, τελικά, να υπάρξει αγορά δικαιωμάτων για το ελληνικό βιβλίο;
Η «μικρή Φρανκφούρτη»
«Δώσαμε πολιτιστική έμφαση στην αρχή. Θέλαμε να μπορούν οι εκδότες να παρουσιάσουν τα βιβλία τους, οι αναγνώστες να συναντούν και να συζητούν με τους συγγραφείς, να είναι η έκθεση μια γιορτή.
Βεβαίως, είχαμε στον νου μας ότι θέλαμε και τη διεθνή συμμετοχή, με εκδότες και συγγραφείς από το εξωτερικό» σχολιάζει σήμερα η κυρία Βελισσάρη. «Το έργο ήταν τεράστιο, δεν υπήρχε εμπειρία, ήταν πρόκληση για όλους, και για το ΕΚΕΒΙ και για τους εκδότες, κάποιοι από τους οποίους αντιδρούσαν, υπήρχε όμως πολιτική βούληση να γίνει η ΔΕΒΘ».
Στη δεύτερη διοργάνωση συμμετείχαν 150 εκδότες από 18 χώρες. Δημοσιογράφοι από το TV5, τον «Le Monde», την «El Pais» και τον «Guardian» έχουν προσκληθεί και γράφουν για τη ΔΕΒΘ. «Ενεργοποιήσαμε όλοι, ΕΚΕΒΙ, ξένα ινστιτούτα, εκδότες, τις επαφές μας» σχολιάζει η τέως διευθύντρια του ΕΚΕΒΙ.
Υπάρχει εισιτήριο δύο ευρώ για το κοινό, το οποίο έχει χαρακτήρα στατιστικό, και μαζί με αυτό οι επισκέπτες παίρνουν ένα CD ROM με 100.000 τίτλους της ελληνικής βιβλιογραφίας. Την έκθεση επισκέπτονται τελικά 25.000 άτομα.
«Θεσσαλονίκη, η μικρή Φρανκφούρτη των Βαλκανίων» είναι ο τίτλος του ρεπορτάζ της Φλοράνς Νουαβίλ στον γαλλικό «Le Monde». Οι βάσεις έχουν μπει. Υπάρχει όμως το «μεγάλο αγκάθι» της χρηματοδότησης από το ΥΠΠΟ, καθώς ακόμη οφείλονται περισσότερα από 400.000 ευρώ για τη διοργάνωση που κόστισε τελικά 764.000 ευρώ.
Εξέλιξη μετ’ εμποδίων
Το 2006 οι έλληνες εκθέτες έφθασαν τους 300 και οι ξένοι τους 100. Η ΔΕΒΘ εντάχθηκε «στο κλαμπ των 25 μεγαλύτερων εκθέσεων βιβλίου στον κόσμο» (Λονδίνο, Παρίσι, Φρανκφούρτη, Πεκίνο, Μόσχα κ.ά.).
Την 4η ΔιεθνήΈκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης του 2007 εγκαινιάζει ο τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κάρολος Παπούλιας. Η Ομοσπονδία Ευρωπαίων Εκδοτών πραγματοποιεί τη γενική συνέλευσή της στο πλαίσιο της ΔΕΒΘ δηλώνοντας την υποστήριξή της στον θεσμό.
Συμμετείχαν 400 εκδότες από 47 χώρες και δέχθηκε 70.000 επισκέπτες. Ενταγμένη στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Μακεδονία-Θράκη 2007-2013 του ΕΣΠΑ, εξασφαλίζει τη βιωσιμότητά της για ορισμένα χρόνια.
Ο προϋπολογισμός της έχει μειωθεί στα 500.000 ευρώ. Η ελληνική μεμψιμοιρία συνεχίζεται. Γιατί στη Θεσσαλονίκη, γιατί διεθνής, γιατί μας χρειάζεται; Οι εκδότες και οι βιβλιοπώλες της Βόρειας Ελλάδας την αντιμετωπίζουν ως έκθεση ανταγωνιστική στα παζάρια της παραλίας. Οι αθηναίοι εκδότες παραπονούνται για το μεγάλο κόστος της συμμετοχής στην έκθεση.
Το 2012 έξι μεγάλοι έλληνες εκδότες (Αγκυρα, Ενάλιος, Καστανιώτης, Κέδρος, Μίνωας, Ψυχογιός), με το επιχείρημα της οικονομικής στενότητας λόγω κρίσης, δημοσιοποιούν με ανοιχτή επιστολή την απόφασή τους να μη συμμετάσχουν στη ΔΕΒΘ θέτοντας ζητήματα που αμφισβητούν τον ίδιο τον θεσμό.
Οι εκδόσεις Ψυχογιός έκτοτε απουσιάζουν. Παρά τις ηχηρές εκδοτικές απουσίες, την 9η ΔΕΒΘ του 2012 επισκέφθηκαν περίπου 70.000 άτομα. Τακτικές θεματικές, το Φεστιβάλ Νέων Λογοτεχνών, το Φεστιβάλ Μετάφρασης, οι Ημερίδες των βιβλιοθηκονόμων, γίνονται θεσμοί της ΔΕΒΘ, με πιστό ακροατήριο ειδικών και κοινού, όπως και τα ετήσια αφιερώματα σε λογοτέχνες της Θεσσαλονίκης και τα ειδικά επετειακά αφιερώματα.
Τα οικονομικά προβλήματα ακολούθησε η διοικητική κρίση: Τον Ιανουάριο του 2013 καταργείται το ΕΚΕΒΙ. Τη διοργάνωση της ΔΕΒΘ αναλαμβάνει το Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού (ΕΙΠ), που απορροφά απρόθυμα τις δράσεις και τα χρέη του φορέα του βιβλίου.
Το 2015 η χρηματοδότηση των 250.000 ευρώ φθάνει κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή από το ΥΠΠΟ. Η Ισπανία, υποψήφια τιμώμενη χώρα, δεν μπόρεσε τελικά να συμμετάσχει σε μια διοργάνωση βιαστική. Οι σκανδιναβικές χώρες ζητούν προειδοποίηση ενός έτους για να ετοιμάσουν το πρόγραμμά τους. Η Ρωσία, λόγω του Ετους Ελληνορωσικής Φιλίας 2016, ήταν το 2016 σε ετοιμότητα.
Τα κονδύλια για την υλοποίηση της ΔΕΒΘ έφθασαν και εγκρίθηκαν από τη νέα ηγεσία του ΕΙΠ με πρόεδρο τον Κωνσταντίνο Τσουκαλά, μόλις σαράντα ημέρες πριν από την υλοποίησή της. Η έκθεση πραγματοποιήθηκε από κεκτημένη ταχύτητα και λόγω ενός μεγάλου αποθέματος τεχνογνωσίας των πρώην υπαλλήλων του ΕΚΕΒΙ που απασχολούνται στη διοργάνωσή της. «Θα είναι η τελευταία;» είναι κάθε φορά το κρίσιμο ερώτημα.
Τα χρηματοδοτικά προβλήματα, την οικονομική κρίση, τις διοικητικές και οργανωτικές κρίσεις διαδέχθηκε και η υγειονομική κρίση. Οπως όλες οι διεθνείς εκθέσεις, η 17η ΔΕΒΘ του Μαΐου του 2020 αναβλήθηκε. Διεξήχθη τελικά διαδικτυακά τον Νοέμβριο του ίδιου έτους. Η επόμενη διά ζώσης διοργάνωση έγινε τον Νοέμβριο του 2021, μια εύλογα υποτονική διοργάνωση, από την οποία απουσίαζε η πλειονότητα των μεγάλων εκδοτών υπό τον φόβο της πανδημίας.
Πεδίο νέων τάσεων
Για τον παρατηρητή του βιβλίου στην Ελλάδα, η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης παραμένει προνομιακό πεδίο επαφής με αναδυόμενες τάσεις της αγοράς. Το ψηφιακό βιβλίο απασχολούσε τις συζητήσεις στη ΔΕΒΘ από νωρίς, ενώ τη νέα πραγματικότητα των audiobooks επισήμαινε η διευθύνουσα σύμβουλος της Διεθνούς Εκθεσης Βιβλίου της Φρανκφούρτης Τζόις Αραβένα στο πλαίσιο της 4ης ΔΕΒΘ ήδη από το 2007.
Στη ΔιεθνήΈκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης του 2008 κυκλοφόρησε η είδηση της έκδοσης στα ελληνικά του Logicomix, του graphic novel που άνοιξε τον δρόμο για την ανάπτυξη του είδους στην Ελλάδα και την εξέλιξή του σε δημοφιλές και εξαγώγιμο προϊόν με πολλές αξιόλογες εκδόσεις, και η μεγάλη κίνηση στην Παιδική και Εφηβική Γωνιά αντικατοπτρίζει χειροπιαστά τη δυναμική του παιδικού βιβλίου και το μεγάλο μερίδιό του στην αγορά.
Παράλληλα, στην έκθεση αντιλαμβάνεται ο παρατηρητής καθαρά την ποικιλομορφία του βιβλίου και του αναγνωστικού κοινού. Η «Gourmet Γωνιά», μια καινοτομία της διοργάνωσης του 2010 που συζητήθηκε πολύ, ανέδειξε και τα βιβλία γαστρονομίας ως ισότιμους παίκτες σε έναν χώρο όπου η λέξη «βιβλίο» συνδέεται συνήθως με τη λογοτεχνία, την ιστορία και τις ιδέες.Από την άλλη, η πυκνή παρουσία ιερέων σε βιβλιοπαρουσιάσεις τα τελευταία χρόνια, που επίσης συζητείται, υπογραμμίζει ότι το θρησκευτικό βιβλίο – όπως και το ρομάντζο – ήταν ανέκαθεν δημοφιλές είδος, που δεν καταγράφεται στις συνήθεις λίστες των ευπωλήτων.
Ακτινογραφία των εκδοτικών σχέσεων
«Η έκθεση είναι των εκδοτών» έλεγε συχνά η Κατρίν Βελισσάρη. Οι εκδότες όμως, πολυδιασπασμένοι σε σωματεία διαφορετικών συμφερόντων (ΣΕΒΑ, ΣΕΚΒ, ΕΝΕΛΒΙ, ΣΕΚΒΕ κ.ά.), δεν μπόρεσαν ποτέ να αναλάβουν τη διοργάνωσή της, που απαιτεί ομοψυχία και προσήλωση σε κοινούς στόχους. Ετήσια ακτινογραφία αυτών των σχέσεων αποτελεί η ΔΕΒΘ.
Η πολυδιάσπαση του εκδοτικού κλάδου ήταν δύσκολο να κρυφτεί στη διοργάνωση του 2018, όταν τα εκδοτικά σωματεία δεν στάθηκε δυνατό να συμφωνήσουν σε έναν κοινό εκπρόσωπο για τη βραδιά των εγκαινίων.
Εξίσου φανερή είναι τα μεταπανδημικά χρόνια μια ωριμότερη διάθεση. Βρέθηκε εκπρόσωπος των εκδοτών για τα εγκαίνια του 2023, ενώ ο ΣΕΒΑ διοργάνωσε διημερίδα με επαγγελματίες του βιβλίου από πολλές χώρες στην οποία συμμετείχαν και εκπρόσωποι των άλλων ελληνικών σωματείων.
Μέσα σε όλες αυτές τις ταλαιπωρίες, η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης επιδεικνύει ανθεκτικότητα. Ειδικά μετά την κατάργηση του ΕΚΕΒΙ, ο εκδοτικός κόσμος, παρά τις μεμψιμοιρίες, αντιλαμβάνεται τη ΔιεθνήΈκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης ως τον μόνο σημαντικό θεσμό βιβλίου που έχει απομείνει – και την υποστηρίζει. Το εφετινά της γενέθλια είναι μια αφορμή αναστοχασμού και σχεδιασμού για την περαιτέρω εξέλιξή της.
INFO: Η 20ή Διεθνής Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης θα διεξαχθεί από τις 16 έως τις 19 Μαΐου, στα Περίπτερα 12, 13, 14, 15 της HELEXPO-ΔΕΘ. Το πρόγραμμα αναλυτικά στην ιστοσελίδα της διοργάνωσης.
