Τη δημιουργία των πρώτων ανθρώπινων ομάδων, των αυτοκρατοριών και των κρατών, τους πολέμους και τις αλλαγές μέχρι τη σύγχρονη ψηφιακή εποχή ερμηνεύει ο Ταμίμ Ανσάρι στο βιβλίο του Η επινόηση του χθες (εκδ. Αλεξάνδρεια). Ο συγγραφέας στο πολύ αξιόλογο αυτό έργο υποστηρίζει πειστικά ότι η παγκόσμια ιστορία θεμελιώνεται στη γλώσσα και τα σύμβολα, στο περιβάλλον και τα εργαλεία.
Πριν από 45.000 χρόνια περίπου άρχισε να εμφανίζεται η γλώσσα ως αφήγηση γεμάτη νοήματα που έφερνε στη φαντασία των ανθρώπων ένα ομοίωμα του κόσμου, το οποίο μοιράζονταν μεταξύ τους. Τα κοινά μοντέλα του κόσμου κρατούσαν ενωμένες τις ομάδες ως κοινωνικούς αστερισμούς. Ταυτόχρονα καθένας είχε τον δικό του μοναδικό αστερισμό ιδεών και πεποιθήσεων, γράφει ο Ανσάρι. Οι ανθρώπινες ομάδες ως κοινωνικοί αστερισμοί επηρεάζονται από το περιβάλλον: κάποιες εγκαθίστανται μόνιμα και διαφορετικοί πολιτισμοί γεννώνται, όπως ο αιγυπτιακός, ο μεσοποτάμιος, ο ινδικός και ο κινεζικός, ο ελληνικός κ.ά., ενώ παραμένουν και νομαδικοί, ποιμενικοί πολιτισμοί.
Το εμπόριο μεγάλων αποστάσεων, που αρχίζει με την ανακάλυψη του τροχού, τα άρματα, τους δρόμους και τη γραπτή γλώσσα, συντείνει στην επικοινωνία ανθρώπων από μεγάλες αποστάσεις και οι αφηγήσεις ενισχύονται συμπεριλαμβάνοντας νέα στοιχεία και απορρίπτοντας άλλα. Προοδευτικά, η αφήγηση γίνεται μια ισχυρή δομή, εντός της οποίας το άτομο μπορεί να ζήσει μια ζωή με νόημα και ο κοινωνικός αστερισμός διαιωνίζεται.
Tamim Ansary, Η επινόηση του χθες. Η ιστορία 50.000 ετών ανθρώπινης κουλτούρας, σύγκρουσης και διασύνδεσηςΜετάφραση Μιχάλης Λαλιώτης. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2024, σελ. 432, τιμή 25,44 ευρώ
Με την έκρηξη των εφευρέσεων (1750-1950) οι άνθρωποι συνδέονται με το αφήγημα της προόδου και, καθώς διαφορετικές αφηγήσεις δημιουργούν διαφορετικά συστήματα σκέψης, η κουλτούρα της μηχανής θέτει το πλαίσιο για την ανθρώπινη ζωή, τους θεσμούς και τις αξίες και διεισδύει στον ανθρώπινο ψυχισμό. Παράλληλα, οι γυναίκες αρχίζουν να εμφανίζονται στη δημόσια σφαίρα, γεγονός που συγκαταλέγεται στις πιο μνημειώδεις εξελίξεις της ιστορίας, τονίζει ο Ανσάρι. Μετά τους πολέμους του 20ού αιώνα διαφαίνονται τα ίχνη ενός παγκόσμιου πολιτισμού, ωστόσο βάναυσες συγκρούσεις συνεχίζουν να ξεσπάνε εδώ κι εκεί. Επιπλέον, το υπερβολικά «επιτυχημένο» είδος μας επιβαρύνει τους πόρους του πλανήτη και τα καταναλωτικά πρότυπα κυριαρχούν παντού…
Σήμερα, στην ψηφιακή εποχή, μας είναι δύσκολο να πάρουμε αποφάσεις ως ενιαίο είδος επειδή ζούμε σε πολλούς διαφορετικούς κόσμους νοήματος, σχηματίζουμε στεγανές κοινότητες πίστης και συνομιλούμε μόνο με ανθρώπους με τους οποίους συμφωνούμε. Εκείνοι που έχουν διαφορετική άποψη απλώς είναι «άσχετοι». Οι ραγδαίες ταχύτητες, οι αλλαγές και ο όγκος πληροφοριών δεν επιτρέπουν τη λειτουργία των αφηγήσεων που έκαναν τον κόσμο να έχει νόημα πριν από έναν αιώνα ή ακόμη και πριν από έναν χρόνο. Και όταν μια κυρίαρχη αφήγηση χάνει τη συνοχή της, ο αστερισμός γίνεται αόριστος και οι επιμέρους ιδέες διασπώνται.
Ο Ανσάρι υποστηρίζει ότι, όπως αλλάζει το επιστημονικό παράδειγμα όταν δεν επαρκεί η εξηγητική του ικανότητα για την επίλυση επιστημονικών προβλημάτων (βλ. Τ.Σ. Κουν, Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων), έτσι πρέπει να αλλάξει και το κοινωνικό παράδειγμα, αφού οι παλιές αφηγήσεις έχουν χάσει τη δύναμή τους: Μπορούμε και πρέπει να φανταστούμε έναν νέο κόσμο, να πιστέψουμε σ’ αυτόν και να τον φτιάξουμε με στόχο να βρούμε όλοι τον προορισμό μας σ’ αυτόν. Το έργο του Ανσάρι – σε ωραία μετάφραση του Μιχάλη Λαλιώτη –, γλαφυρό και με χιούμορ, εμπεριέχει πλήθος παραδειγμάτων που το καθιστούν ιδιαίτερα ενδιαφέρον και ευανάγνωστο.
Η κυρία Αννα Λυδάκη είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
