Τις ημέρες των Χριστουγέννων του 1878 ο Χάμπο Γκέρχαρτ Λόλινγκ, συνεργάτης του DAI Aθηνών, βρίσκεται στη Μικρά Ασία, όπου συμμετέχει, από τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, στην ανασκαφή στην Πέργαμο υπό τον Καρλ Χούμαν.

Στο ημερολόγιό του, που απόκειται στα αρχεία του DAI Aθηνών, διαβάζουμε: «24 και 25 Δεκεμβρίου. Στο σπίτι του Χούμαν. Στη βιβλιοθήκη της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης». Στις έξι το πρωί της 26ης Δεκεμβρίου αναχωρεί από τη Σμύρνη με το ίδιο πλοίο με το οποίο είχε φτάσει δύο μήνες νωρίτερα.

Ο πρωτοπόρος διευθυντής

Η 26η Δεκεμβρίου ήταν και η ημέρα των γενεθλίων του Βίλελμ Ντέρπφελντ, του φιλόξενου οικοδεσπότη του Ινστιτούτου και ξεναγού περιηγητών από όλον τον κόσμο στην Ολυμπία. Ηταν ο μακροβιότερος διευθυντής του DAI Athen (1887-1912) και το όνομά του εμφανίζεται σε πολλές αφηγήσεις συνδεδεμένο με πολλές από τις πρωτοβουλίες που θέσπισε.

Οι τακτικές ετήσιες διαλέξεις και οι οργανωμένες επισκέψεις σε αρχαιολογικούς χώρους για επιστήμονες αλλά και για το ευρύ κοινό ήταν ορισμένες από αυτές· σήμερα θα τις αποκαλούσαμε κινήσεις εξωστρέφειας και διάχυσης της επιστήμης στην κοινωνία. Τον 19ο αιώνα αποτελούσαν μέρος των δράσεων πολλών ευρωπαϊκών επιστημονικών εταιρειών, και ο Ντέρπφελντ εφαρμόζει αυτή την πρακτική και στην Ελλάδα.

Γεννημένος στο Μπάρμεν της Πρωσίας το 1853, σπούδασε Αρχιτεκτονική στο Βερολίνο, τον κέρδισε όμως η Αρχαιολογία. Σε νεκρολογία του στο «Βήμα» (5.5.1940) που υπογράφει ο Κ. Ελευθερουδάκης διαβάζουμε για τις διαδικασίες που οδήγησαν σε αυτή την επιλογή, όπως τις αφηγήθηκε ο ίδιος σε επισκέπτες του στη Λευκάδα όπου ζούσε τα τελευταία χρόνια, σε ένα ξύλινο λυόμενο σπίτι, δώρο του Κάιζερ Γουλιέλμου Β’, προσωπικού του φίλου: «Η πρώτη μου εντύπωσις όταν προ 63 ετών κατήλθα εις την Ελλάδα και αντίκρισα τα ελληνικά ακρογιάλια, τις γραμμές των βουνών, το παιχνιδιάρικο ελληνικό φως, ήταν ότι στην ιστορική αυτή γωνιά του κόσμου δεν πρόκειται μόνον να ζήσω για λίγο ή για πολύ, αλλά μια μέρα γρήγορα ή αργά και να πεθάνω. Απ’ την ίδια εντύπωσι αισθάνθηκα κι ένα ξύπνημα μιας καινούργιας ζωής που καθώς φαίνεται ήταν κρυμμένο στο βάθος της ψυχής μου. Ετσι, χωρίς αναβολές κι αφού επάλαισαν στο στήθος μου δύο αντιθέσεις, η πρακτική και η ιδεολογική, έθεσα το δίλημμα της περαιτέρω σταδιοδρομίας μου. Αρχιτέκτων ή αρχαιολόγος; Εννοείται υπερίσχυσε η τελευταία».

Ο Βίλελμ Ντέρπφελντ, ο φιλόξενος οικοδεσπότης του Ινστιτούτου, ήταν ο μακροβιότερος διευθυντής του DAI Athen (1887-1912)

Το 1877 πηγαίνει ως βοηθός των αρχαιολόγων Ρίχαρντ Μπόρμαν, Φρίντριχ Αντλερ και Ερνστ Κούρτιους στις ανασκαφές στην Ολυμπία και το επόμενο έτος αναλαμβάνει τη διεύθυνση των ανασκαφών. Αποκάλυψε την Aλτιν και τα ιερά της Ολυμπίας, συνεργάστηκε με τον Σλήμαν στις ανασκαφές στην Τροία και στην Τίρυνθα κι έκανε μόνος του πολλές ανασκαφές, πήρε μέρος στις ανασκαφές της Ακρόπολης, της Περγάμου και της Αρχαίας Αγοράς στην Αθήνα.

Στις αυτοβιογραφικές του σημειώσεις, όπου σημειώνει τα ταξίδια του, προβάλλει ένας επιστήμονας αεικίνητος ως τα γεράματα, με ποικιλόμορφη δράση σε πολλούς τομείς. Μεταξύ άλλων, ήταν ο ιδρυτής το 1886 του εκπαιδευτηρίου της Γερμανικής Σχολής Αθηνών. Πέθανε, όπως είχε προβλέψει, στην Ελλάδα, στη Λευκάδα, η οποία θεωρούσε ότι ήταν η ομηρική Ιθάκη. Για τους ειδικούς, θεωρείται πρωτοπόρος της στρωματογραφικής ανασκαφής, εκείνος που δίδαξε ότι η σκαπάνη πρέπει να πηγαίνει διαρκώς βαθύτερα. Ο τάφος του στο Γένι της Λευκάδας, μια προτομή στο Νυδρί και μια οδός με το όνομά του, η οδός Δαίρπφελδ στα Ανω Πατήσια, είναι οι δημόσιες τιμές του ελληνικού κράτους στη λαμπρή προσφορά του.

Βιβλιοθήκη και φωτοθήκη

Για το DAI Aθηνών, ο Ντέρπφελντ είναι ο ιθύνων νους πίσω από τη δημιουργία και την εξέλιξη σημαντικών υποδομών. Η δημιουργία μιας βιβλιοθήκης με ελεύθερη δωρεάν πρόσβαση για τους μελετητές και το ενδιαφερόμενο κοινό προβλεπόταν από την ιδρυτική πράξη του παραρτήματος. Η σταδιακή ανάπτυξη των συλλογών της, που φθάνουν σήμερα τους 90.000 τόμους, οδήγησε κατά καιρούς σε επεκτάσεις των χώρων της. Το εντυπωσιακό ευρύχωρο αναγνωστήριο, στο οποίο εισέρχεται ο χρήστης της βιβλιοθήκης περνώντας ανάμεσα σε δύο απομιμήσεις κιόνων της περίστασης του Παρθενώνα σε μικρότερο μέγεθος, ήταν μια ιδέα του Ντέρπφελντ που υλοποιήθηκε στην εικοστή πέμπτη επέτειο της ίδρυσης του Ινστιτούτου.

Σε αυτόν πιστώνεται και η συστηματική συγκρότηση ενός φωτογραφικού αρχείου, το οποίο αριθμεί σήμερα 150.000 αρνητικά. Πεπεισμένος για την αξία της φωτογραφίας ως εργαλείου αρχαιολογικής τεκμηρίωσης, επένδυσε στη συγκρότηση μιας φωτοθήκης με αρνητικά, αλλά και εκτυπώσεις – τις οποίες εκμεταλλευόταν εμπορικά το DAI -, καθώς επίσης, από το 1894, και διαφάνειες.

Η συμβολή τους στη μελέτη της αρχαίας Ελλάδας αλλά και στη διάδοση της γνώσης για αυτή ήταν μοναδική. Μοναδικές για την ιστορία του DAI Αθηνών και των δράσεών του παραμένουν πολλές από τις φωτογραφίες του αρχείου που έχει τραβήξει ο ίδιος· ο μελετητής μπορεί να διαπιστώσει την ευσυνειδησία του επιστήμονα στην τεκμηρίωση των εικόνων βλέποντας ιδιόχειρες σημειώσεις του Ντέρπφελντ επάνω στις εκτυπώσεις που δηλώνουν τον τόπο και τον χρόνο λήψης της φωτογραφίας και τα ονόματα των προσώπων που εικονίζονται. Παρότι μετά τη συνταξιοδότησή του η συλλογή δεν αναπτύχθηκε με την ίδια επιμονή, είχε θέσει τις βάσεις μιας πλούσιας συλλογής την οποία οι διάδοχοί του επεξεργάστηκαν.

Γυναίκες του DAI Athen

Ο Ντέρπφελντ επένδυε στην αγορά εξοπλισμού και στην εκπαίδευση συνεργαζόμενων φωτογράφων, ωστόσο το DAI Αθηνών δεν είχε μόνιμο φωτογράφο ως το 1954. Το άτομο που προσλήφθηκε στη θέση που δημιουργήθηκε ήταν μια γυναίκα, η Εύα-Μαρία Τσακό. Με σπουδές Ιστορίας της Τέχνης, είχε εκπαιδευθεί στο περίφημο Bildarchiv Foto Marburg και είχε εργαστεί στο Marburg Central Art Collecting Point, το πρώτο αποθετήριο έργων τέχνης στη μεταπολεμική Γερμανία, που είχε συσταθεί από τις ΗΠΑ για τον εντοπισμό και τη συλλογή έργων τέχνης που είχαν κλαπεί από μουσεία, κάστρα κ.ο.κ. κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και την επιστροφή στους ιδιοκτήτες τους.

Εχοντας συμμετάσχει στη φωτογράφιση περισσότερων από 200.000 πινάκων εκεί, ήταν η καταλληλότερα καταρτισμένη για το έργο που την περίμενε στην Ελλάδα. Με την ανάληψη των καθηκόντων της φρόντισε για τη δημιουργία ενός φωτογραφικού εργαστηρίου στο υπόγειο του DAI, είχε την ευθύνη της διατήρησης και της επεξεργασίας των 30.000 αρνητικών – γυάλινες πλάκες τα περισσότερα – του φωτογραφικού αρχείου του Ινστιτούτου, εκπαίδευσε δύο βοηθούς για το εργαστήριο αλλά και για τη λήψη φωτογραφιών.

Ο απολογισμός της θητείας της στο DAI Aθηνών ως τον Δεκέμβριο του 1962, που παραιτήθηκε και επέστρεψε στη Γερμανία, ήταν 6.500 φωτογραφίες, τις οποίες βρίσκει ο μελετητής στο φωτογραφικό αρχείο και διαδικτυακά στον ιστότοπο iDAI.objects, φωτογραφίες μιας καλλιτεχνικής ευαισθησίας που έδινε ζωή στο μάρμαρο και υπόσταση στα θραύσματα.

H Εύα-Μαρία Τσακό. Φωτογραφία DAI ATHEN

Μια άλλη ιστορικός τέχνης και αρχαιολόγος της Κλασικής Αρχαιολογίας, η γερμανίδα Μαργκαρέτε Μπίμπερ, η πρώτη καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας στη Γερμανία το 1919, στο Πανεπιστήμιο του Γκίσεν, ήταν και η πρώτη γυναίκα υπότροφος του DAI το 1909. Διεξήγαγε έρευνες στην Αθήνα και στη Ρώμη και ήταν μέλος του DAI από το 1913. Με το ξέσπασμα του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου επέστρεψε στη Γερμανία και υπηρέτησε στον Ερυθρό Σταυρό.

Εβραϊκής καταγωγής, εκδιώχθηκε από το πανεπιστήμιο το 1933 με την άνοδο του ναζισμού στην εξουσία και κατέφυγε τελικά στην Αμερική, όπου δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια. Φωτογραφίες από το αρχείο του DAI Αθηνών τη δείχνουν στην Αθήνα, ανάμεσα σε νεαρούς άνδρες συναδέλφους της, τους «γιους» της, και μαρτυρίες την τοποθετούν σε εκδηλώσεις και μουσικές βραδιές στο Ινστιτούτο, με την ίδια στο πιάνο.

Ο άγνωστος Λίντερς

Λίγα ήταν γνωστά μέχρι προσφάτως για τη δραστηριότητα του πρώτου διευθυντή του DAI Αθηνών, του Οτο Λίντερς. Υπηρεσιακή και προσωπική αλληλογραφία και άλλα έγγραφα που ήρθαν στο φως φωτίζουν μια θητεία σύντομη αλλά όχι ευκαταφρόνητη. Μετά τις σπουδές Φιλολογίας στη Βόννη, πηγαίνει με υποτροφία του DAI για το έτος 1871-1872 για έρευνα στη Ρώμη. Οι γνωριμίες που θα κάνει εκεί, η κλασική παιδεία και η γλωσσομάθειά του του εξασφαλίζουν μια θέση στη γερμανική διπλωματική αποστολή στην Αθήνα.

Φθάνει στην Αθήνα το 1872 και θα υπηρετήσει στο διπλωματικό σώμα ως το 1874, όταν επιλέγεται από το DAI για να αναλάβει τη διεύθυνση του νέου παραρτήματός του στην Ελλάδα. Η θητεία του ήταν βραχύβια, παραιτήθηκε και αποχώρησε από το DAI Αθηνών Αθηνών τον Νοέμβριο του 1875. Ωστόσο, όπως γράφει ο Δημήτρης Γρηγορόπουλος στο ιστολόγιο αφηγήσεων του DAI Αθηνών, το έργο του δεν ήταν ασήμαντο. Ως μέλος του DAI από το 1872, μεσολάβησε σε όλες τις προπαρασκευαστικές εργασίες για τη σύσταση του παραρτήματος. Πρωτοστάτησε στις συζητήσεις για την ενοικίαση του πρώτου κτιρίου στην οδό Ακαδημίας 31.

Ενεργοποίησε όλο το δίκτυο των επαφών του στην Ελλάδα και στη Γερμανία για τη συγκρότηση της συλλογής της βιβλιοθήκης του παραρτήματος με δωρεές και ανταλλαγές. Συνεργάστηκε με τον γερμανό βιβλιοπώλη και εκδότη στην Αθήνα Καρλ Βίλμπεργκ – σταθερό συνεργάτη του Ινστιτούτου – για τον σχεδιασμό μιας περιοδικής έκδοσης του Ινστιτούτου προκειμένου να γνωστοποιούνται τα αποτελέσματα των ανασκαφών στην επιστημονική κοινότητα με τίτλο Mittheilungen aus Griechenland, που πρωτοκυκλοφόρησε τελικά μετά την αποχώρησή του. Κυρίως όμως συντόνισε το μνημειώδες έργο της χαρτογράφησης της Αττικής, των Χαρτών της Αττικής, που ξεκίνησε το 1875 με παρότρυνση του Κούρτιους.

Οικονομικοί κυρίως λόγοι, όπως προκύπτει από την αλληλογραφία του με τα γραφεία του DAI στο Βερολίνο, τον οδήγησαν στην παραίτηση. Επέστρεψε στη διπλωματία, υπηρέτησε στην Οδησσό και αργότερα τον ξαναβρίσκουμε στην Αθήνα ως γενικό πρόξενο της Γερμανίας και δάσκαλο των παιδιών του τότε βασιλιά Γεωργίου Α’.

Ομως, για την ελληνική λογοτεχνική ζωή ενδιαφέρουσα είναι και μια άλλη πληροφορία: ο Λίντερς, που ήταν παντρεμένος με την Ελληνίδα Αικατερίνη Δοσίου, απέκτησε δύο κόρες. Μία από αυτές, η Μαρία, αθλήτρια της αντισφαίρισης και της ιππασίας, φεμινίστρια και ιδρυτικό μέλος του «Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας», παντρεύτηκε τον Μιλτιάδη Νεγρεπόντη. Κόρη τους ήταν η Ελένη Νεγρεπόντη, μετέπειτα Ουράνη, η γνωστή του θεάτρου και της λογοτεχνίας Αλκης Θρύλος.