Τι γνωρίζει για τους ιησουίτες ο μέσος μορφωμένος αναγνώστης στη χώρα μας; Στην πραγματικότητα σχεδόν τίποτε, αν εξαιρέσει κανείς την υποτιμητική χρήση του όρου. Λέμε «ιησουίτης» κι εννοούμε υποκριτής. Ο λόγος είναι απλός: οι ιησουίτες δεν ήταν βίαιοι ή επιθετικοί και χρησιμοποιούσαν πάντοτε τη δύναμη των επιχειρημάτων για να υποστηρίξουν τις απόψεις τους. Επί τρεις αιώνες η διδασκαλία, το εκπαιδευτικό και το μορφωτικό τους έργο σφράγισαν την ευρωπαϊκή ιστορία – αλλά δεν περιορίστηκαν εκεί. Εξαπλώθηκαν σε όλον τον κόσμο, από την Ευρώπη και την Αφρική ως την Αμερική και την Απω Ανατολή. Ακόμη κι ο ίδιος ο ιδρυτής του Τάγματος των ιησουιτών Ιγνάτιος Λογιόλα δεν θα φανταζόταν την εξάπλωση και την τεράστια επίδρασή του όταν το ίδρυε το 1540. Ηταν πολύ μεγαλύτερη από εκείνη των δύο άλλων γνωστών ταγμάτων: των Φραγκισκανών και των Δομινικανών, και σήμερα υπάρχουν πλήθος πανεπιστήμια που τα ίδρυσαν ιησουίτες σε όλον τον κόσμο. Ενα από αυτά – περίφημο – στη Νέα Ορλεάνη το επισκέφτηκε ο γράφων το 1984.

Jean Lacouture – Ιησουίτες. Οι κατακτητές (1540 – 1773)

Μετάφραση Στέφανος Καβαλλιεράκης.

Εκδόσεις Πόλις, 2022, σελ. 712, τιμή 27, 70 ευρώ

Το ογκωδέστατο βιβλίο του ιστορικού, νομικού και δημοσιογράφου Ζαν Λακουτίρ έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό στην ελληνική βιβλιογραφία σχετικά με το θέμα. Βιβλίο απαραίτητο για τους ειδικούς αλλά που διαβάζεται με μεγάλη ευχαρίστηση κι από τον μέσο αναγνώστη. Ο Λακουτίρ, που υπήρξε μαθητής των ιησουιτών, είναι εξαιρετικός συγγραφέας. Κι όσα τεκμηριώνει τα διαχειρίζεται με αφηγηματικό οίστρο, γι’ αυτό και το μέγεθος του βιβλίου του δεν πρέπει να «τρομάξει» τον αναγνώστη.

Τι ήταν οι ιησουίτες, πώς έδρασαν επί τρεις αιώνες (τον 16ο, τον 17ο και τον 18ο), ποιος ο ρόλος τους στη διαμόρφωση της Ευρώπης, στη διαμάχη καθολικών και προτεσταντών, στη συγκρότηση των ευρωπαϊκών κρατών και κυρίως: στην παιδεία ή ευρύτερα στο ευρωπαϊκό πνεύμα; Πώς κατάφεραν να μεταφέρουν κι ενίοτε να επιβάλουν τη διδασκαλία τους σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης; Στα ερωτήματα αυτά δίνει πληρέστατες απαντήσεις ο συγγραφέας. Επιγραμματικά, θα λέγαμε πως οι ιησουίτες κατάφεραν να συνδυάσουν τη γνώση με την πίστη γιατί πίστευαν πως η πρώτη ενίσχυε τη δεύτερη. Γι’ αυτό κι έδιναν τεράστια σημασία στην παιδεία και κατεξοχήν στις επιστήμες. Η γνώση είναι η πηγή της ερμηνείας και η κοιτίδα της πίστης.

Οι ιησουίτες ήταν «ανοιχτοί» σε άλλους πολιτισμούς και βαθείς γνώστες των μη χριστιανικών δογμάτων, με αποτέλεσμα να διεισδύουν σε αυτά όπως κανείς άλλος πιο μπροστά δεν το είχε καταφέρει. Θα μείνω μόνο σε ένα παράδειγμα από τα πολλά του βιβλίου στα οποία μπορεί να ανατρέξει κανείς: ένας ιησουίτης, ο Τζιουζέπε Καστιλιόνε, ανανέωσε τη ζωγραφική στην Κίνα μεταφέροντας εκεί την τεχνοτροπία της δυτικής ζωγραφικής.

Πίστη και ελευθερία της βούλησης

Οι ιησουίτες, που ήταν καθολικοί, έπαιξαν τεράστιο ρόλο στη «μάχη» του Βατικανού με τα προτεσταντικά δόγματα. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως οι σχέσεις τους με το Βατικανό ήταν ανέφελες. Ακόμη και σε χώρες-προπύργια του καθολικισμού, όπως η Ισπανία κι η Πορτογαλία, αντιμετώπισαν συχνά την εχθρότητα τόσο της κοσμικής όσο και της θρησκευτικής εξουσίας. Δεν ήταν απλό να συνδυάσει κανείς την πίστη με την ελευθερία της βούλησης (κι αυτό για τους αντιπάλους τους γιανσενικούς ήταν «αίρεση», αφού έθετε σε δεύτερη μοίρα τη Θείαν Χάριν).

Ο Λακουτίρ μας δίνει με έξοχο τρόπο το πορτρέτο όχι μόνο του Ιγνάτιου Λογιόλα αλλά κι άλλων σημαντικών φυσιογνωμιών των ιησουιτών, όπως του Ρομπέρτο ντε Νόμπιλι που στην Ινδία υιοθέτησε τοπικές αντιλήψεις, οι οποίες κατά τη γνώμη του δεν ήταν αντίθετες με τη χριστιανική διδασκαλία, με αποτέλεσμα οι ντόπιοι να τον αποκαλούν «Λευκό βραχμάνο». Ή του Ματέο Ρίτσι, με τεράστιο συγγραφικό έργο, που διέδωσε τις δυτικές επιστήμες στην Κίνα κι υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους σινολόγους.

Οικουμενικός χριστιανισμός

Οι ιησουίτες, καίτοι αξιοθαύμαστοι μελετητές του Αριστοτέλη, είχαν την άποψη πως ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός δεν ήταν οικουμενικός αλλά περιορισμένος, γι’ αυτό κι επεξέτειναν τη δράση τους παντού, δεδομένου ότι η χριστιανική διδασκαλία ήταν οικουμενική και μπορούσε να συμπεριλάβει και να αλλάξει τα πάντα.

Στο βιβλίο υπάρχουν πλήθος εξαιρετικές παρατηρήσεις. Οπως π.χ. η σχετική με τη μείζονα διαφορά των ιησουιτών από τους προτεστάντες. Ενώ οι τελευταίοι θεωρούσαν πρωταρχικό τον ήχο (το πρωτείο του Μεσαίωνα), οι ιησουίτες προέκριναν «τη σύνθεση του τοπίου στην εικόνα». Ο Λούθηρος πίστευε πως το αφτί είναι το όργανο του χριστιανού κι όλοι οι μεγάλοι πειρασμοί προέρχονται από την όραση.

Οι Ιησουίτες θα ικανοποιήσουν και τους πιο απαιτητικούς αναγνώστες. Στη μετάφραση, την επιμέλεια και τις σημειώσεις αυτού του εξαιρετικού βιβλίου έγινε σπουδαία δουλειά από τον Στέφανο Καβαλλιεράκη. Η έκδοση περιλαμβάνει εκτός από τις σημειώσεις, τη βιβλιογραφία και το ευρετήριο προσώπων, κι ένα πολύ χρήσιμο χρονολόγιο, πανόραμα των χρόνων από το 1492, που γεννήθηκε ο Λογιόλα, ως το 1773, όταν με εγκύκλιο καταργείται η Συντροφιά του Ιησού.