Πες μου πώς μιλάς να σου πω τι ψηφίζεις

Στη Γερμανία έχουμε προεκλογική περίοδο. Τα ομόσπονδα κρατίδια του Βρανδεμβούργου – της ευρύτερης περιοχής γύρω από το Βερολίνο – και της Σαξονίας, όπου βρίσκονται η Δρέσδη και η Λειψία, ψηφίζουν την 1η Σεπτεμβρίου για το τοπικό κοινοβούλιο. Και στα δύο κρατίδια διαφαίνεται νίκη του κόμματος «Εναλλακτική για τη Γερμανία» (AfD). Το φαινόμενο της ανόδου της Δεξιάς είναι επίκαιρο σε ολόκληρη την Ευρώπη και δίνει αφορμές για ποικίλες αναλύσεις και συζητήσεις· ιστορικές, πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές. Αλλά και γλωσσικές. Περιορίζομαι σε μερικές σκέψεις για τη γλώσσα και για τους όρους που καθορίζουν τον λόγο γι’ αυτό το επίκαιρο φαινόμενο και για την αντιστοιχία τους ανάμεσα στα δύο γλωσσικά περιβάλλοντα.

Οι επικριτές της πολιτικής του AfD τού επιρρίπτουν «völkische Ideologie», που στα ελληνικά θα μεταφραζόταν ως «λαϊκή ιδεολογία». Αυτό όμως που στα ελληνικά συμφραζόμενα ακούγεται αυτονόητα θετικό, στα γερμανικά είναι οπισθοδρομική αντίδραση. Η λέξη «λαός» μεταφράζεται βεβαίως με το γερμανικό «Volk», ωστόσο το επίθετο «völkisch» δηλώνει πίστη σε ιδεολογίες για συγγένεια αίματος ή έστω πολιτισμού που αποτελεί δήθεν τον συνεκτικό ιστό μιας υποτιθέμενης ομοιογενούς κοινωνίας στα όρια ενός εθνικού κράτους. Η φαινομενικά αυτονόητη αλλά τελικά περίπλοκη απόδοση του ουσιαστικού και του επιθέτου «Volk/völkisch» στα ελληνικά ως «λαός» και «λαϊκός» μπερδεύεται ακόμα περισσότερο όταν χρειαστεί να μεταφέρουμε στη γλώσσα μας το όνομα του κινήματος «Völkische Bewegung». Το κίνημα που δημιουργήθηκε στο γερμανικό Β΄ Ράιχ (1871-1918) και στη «Μοναρχία του Δούναβη» (όχι, ο όρος «Donaumonarchie» δεν δηλώνει τις «δικές μας» Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, αλλά την Αυστροουγγαρία) βασίζεται σε ρατσιστικές και αντισημιτικές εμμονές και βεβαίως χαίρει ιδιαίτερης συμπάθειας στον χώρο της σύγχρονης Δεξιάς. Αν το μεταφράσουμε ως «λαϊκό κίνημα», το πιθανότερο είναι να πέσει στο κεφάλι μας το αυστηρότερο αριστερό ανάθεμα, και σίγουρα θα γελάσουν και οι κότες. Και για να λύσω την απορία που σίγουρα θα προκύψει, για το πώς δηλαδή θα μεταφράζαμε τελικά στα γερμανικά τον όρο «λαϊκό κίνημα»: τα γερμανικά δεν έχουν πρόβλημα να φτιάχνουν σύνθετες λέξεις που θυμίζουν τις εμπορικές τους αμαξοστοιχίες. Είναι π.χ. δυνατή η μονολεκτική απόδοση του «κλειδαρότρυπα της καμπίνας του καπετάνιου της Ναυτιλιακής Εταιρείας Δουνάβεως» ως Donaudampfschifffahrtsgesellschaftskapitänskajütenschlüsselloch, δίνοντας αφορμή για γέλια, όμως η σύνθετη λέξη «Volksbewegung» είναι όντως περίπου το αντίθετο άκρο του «völkische Bewegung»!