Η Οδύσσεια ως τρισχιλιετής έμπνευση για τη λογοτεχνία

«Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική / το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου». Μ’ αυτούς τους αξεπέραστους στίχους ο Οδυσσέας Ελύτης αποτίνει τον δικό του φόρο τιμής στον γενάρχη της ποίηση στον δυτικό κόσμο. Δεν ήταν ούτε ο μόνος ούτε ο πρώτος και, μολονότι θα πίστευε κανείς ότι έχουν ειπωθεί τα πάντα για τον Ομηρο, συνεχώς προστίθενται νέα κείμενα εμπνευσμένα από την Ιλιάδα, κυρίως όμως από την Οδύσσεια, όπως και συνεχείς μεταφράσεις, τόσες που κανείς άλλος συγγραφέας δεν έχει αξιωθεί από καταβολής γραπτού πολιτισμού· και κανείς δεν μπορεί να συγκριθεί μαζί του – ούτε καν ο μέγας Σαίξπηρ.

Η Οδύσσεια, την υπόθεση της οποίας τη γνωρίζουν οι πάντες, είναι, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του BBC, η πιο ανθεκτική αφήγηση που γράφτηκε ποτέ. Το ίδιο θα έλεγαν πολλοί και για την Ιλιάδα, όμως εκεί η ομηρική μάχη περιορίζεται ανάμεσα στους ανθρώπους, ενώ στην Οδύσσεια είναι μάχη και με τα στοιχεία της φύσης, τα τέρατα των θαλασσών και το αδυσώπητο κύλισμα του χρόνου. Η Οδύσσεια είναι επική, και ταυτοχρόνως λυρική και νοσταλγική, γλυκιά και πικρή, χωρίς όμως να της λείπει κι ένα απίστευτο μεταφυσικό ρίγος, όπως στη ραψωδία λ (την πασίγνωστη Νέκυια, όπου ο Οδυσσέας κατεβαίνει στη χώρα του Αδη και μιλάει με τους νεκρούς – ανάμεσά τους και με τον μάντη Τειρεσία που του προφητεύει πως θα είναι πολύ δύσκολη η πορεία της επιστροφής, η ημέρα του νόστου, το νόστιμον ήμαρ).

Εζρα Πάουντ και Ντέρεκ Γουόλκοτ

Με απόσπασμα από τη Νέκυια, μεταφρασμένο προφανώς από τα λατινικά (αν κρίνει κανείς από το πώς αποδίδονται τα ομηρικά επίθετα για τη θάλασσα), αρχίζει το πρώτο από τα Cantos του Εζρα Πάουντ, ο οποίος φιλοδοξούσε να γράψει το έπος της εποχής του· καθότι, σύμφωνα με τον ίδιο, έπος είναι το ποίημα που περιέχει ιστορία. Αλλά αν τα Cantos είναι έπος, τότε πρόκειται για έπος χωρίς πλοκή, η οποία βέβαια στην Οδύσσεια είναι κυρίαρχη, όπως και τα λυρικά στοιχεία.

Για το πόσο «σημάδεψε» τον Πάουντ η Νέκυια είναι χαρακτηριστικό ένα – έστω και εξωποιητικό – παράδειγμα: το 1935, δύο δεκαετίες και πλέον μετά τη γραφή του πρώτου από τα Cantos, ο Πάουντ θεωρούσε πως η Βρετανία ήταν ένα πτώμα πολύ κοντά στην είσοδο του Κάτω Κόσμου. Ο ποιητής ξεκινά τα Cantos του από την Οδύσσεια, αλλά η υπέρμετρη φιλοδοξία του ήταν να γίνει ο Δάντης του 20ού αιώνα, αφήνοντας κατά μέρος το ότι ο ποιητής της Θείας Κωμωδίας τοποθετεί τον Οδυσσέα στον έβδομο κύκλο της Κόλασης, καταδικασμένο να μην επιστρέψει στην Ιθάκη και να περιπλανάται στον αιώνα τον άπαντα.

Με το ομηρικό αριστούργημα θέλησε να αναμετρηθεί κι ο Ντέρεκ Γουόλκοτ γράφοντας σε χαλαρή τέρτσα ρίμα το δικό του μείζον συνθετικό έργο Ομηρος, όπου μεταφέρει τον οδυσσειακό περίπλου στην Καραϊβική. Και φυσικά δεν πρέπει να παραλείψουμε τον Οδυσσέα του Τζόις, την εντυπωσιακότερη μοντερνιστική μεταφορά της Οδύσσειας από τη θάλασσα στην πόλη.

Πολλούς αιώνες νωρίτερα με τον Ομηρο αναμετρήθηκε κι ο Βιργίλιος γράφοντας την Αινειάδα, το πρώτο μείζον έργο στη λατινική γλώσσα, μιμούμενος εν μέρει την Οδύσσεια κι εν μέρει την Ιλιάδα. Αλλά όσο κι αν θαυμάζει κανείς την Αινειάδα, σπανίως θυμάται τα περιστατικά του περίπλου του Αινεία, ενώ δεν μπορεί να ξεχάσει τη χώρα των Λωτοφάγων, το βασίλειο των Φαιάκων και τη Ναυσικά, το νησί της Καλυψώς, την Κίρκη και τον Ελπήνορα που πέφτει από τη στέγη του παλατιού της και σκοτώνεται. Τον συναντά ο Οδυσσέας στον Κάτω Κόσμο κι ο Ελπήνωρ τον παρακαλεί να κάψει το σώμα του και να υψώσει σήμα στο περιγιάλι. Και για να μην ξεχνούμε: στον αρχαιοελληνικό κόσμο σήμα σήμαινε τάφος.

Ρίτσος, Σεφέρης και Σινόπουλος

Τον Ελπήνορα τον συναντούμε στην ποίηση του Ρίτσου και του Σεφέρη αλλά κι ενός νεότερου: του Τάκη Σινόπουλου, εξαιρετικού ποιητή κι αδίκως ξεχασμένου σήμερα. Πουθενά ο Ομηρος δεν λέει ότι ο Ελπήνωρ ήταν ωραίος, όμως σύμφωνα με τον Τζον Ράσκιν, «αποπνέει μια αόριστη γοητεία», κι εμείς αυτήν εισπράττουμε και σήμερα διαβάζοντας την Οδύσσεια.

Εχουν γραφτεί πλήθος κείμενα για την τοπογραφία του ανυπέρβλητου έπους. Πού βρισκόταν η χώρα των Κυκλώπων; Το νησί των Φαιάκων ήταν η Κέρκυρα ή η Σικελία; Και η χώρα των Λωτοφάγων, από όπου πέρασαν οι Ρωμαίοι και οι Καρχηδόνιοι, ήταν άραγε η Λιβύη όπως πιστεύουν κάποιοι επιφανείς ομηριστές;

Εκείνο όμως που κυριαρχεί είναι η θάλασσα, η γοητεία της και ο αγώνας εναντίον της – ο μεγάλος περίπλους που συνδέει τους τόπους, τα νησιά και τις ναυτικές πολιτείες της Οδύσσειας. Κανείς δεν έχει αποδώσει ως τώρα στη θάλασσα επίθετα αντίστοιχα σε γοητεία και δύναμη με τα εκπληκτικά επίθετα τα οποία της αποδίδει ο Ομηρος· και δεν είναι ποτέ ίδια. Λ.χ., διαφέρει πολύ η θάλασσα που βρίσκεται κοντά στην ακτή από το πέλαγος, όπου είναι απέραντη (άψορρος) και συναντά τον ορίζοντα. Γι’ αυτό και είναι σχεδόν αδύνατον να βρούμε άλλο έργο με μύθους τόσο πειστικούς που να μας οδηγούν στον πειρασμό να τους ταυτίσουμε με τη γεωγραφία.

Πόσα χρώματα αλλάζει η θάλασσα στον Ομηρο; Είναι εκπληκτικό. Για να μείνω σε ένα μόνο παράδειγμα, έχει προβληματίσει τους μεταφραστές εδώ και στο εξωτερικό για το πώς μπορεί να αποδοθεί ο «οίνοψ πόντος». Οι αγγλόφωνοι τον μετέφρασαν σαν «wine-dark sea» κι ο Καζαντζάκης με τον Κακριδή στη μετάφρασή τους της Οδύσσειας ως «κρασάτο πόντο», αλλά η ομηρική θάλασσα στο πρωτότυπο αποδίδεται με τόσα επίθετα όσα σχεδόν περιλαμβάνονται στο χρωματικό φάσμα.

Από τον Σολωμό ως τον Ελύτη

Ο Ομηρος, και η Οδύσσεια ειδικότερα, άσκησαν τεράστια επίδραση στους μείζονες ποιητές της νεότερης Ελλάδας. Ξεκινώντας από τους γενάρχες, τον Κάλβο όπου στην ωδή του «Εις Σάμον» φαντάζεται τα χρυσά ομηρικά έπη να σκίζουν τα σύννεφα και να αποκαλύπτουν την αρμονία των άστρων· και πηγαίνοντας στον Σολωμό και τη «Σκιά του Ομήρου», τίτλο που οφείλεται στον Πολυλά ο οποίος θεωρούσε πως ήταν απόσπασμα από εκτενέστερο ποίημα. Ο Ομηρος εδώ (που δεν κατονομάζεται) είναι ένας γέρος στην ακρογιαλιά που πλησιάζει τον Σολωμό για να του πει, σύμφωνα με τον Πολυλά, να γράφει τα ποιήματά του στη δημοτική.

«Ομηρε θείε των καιρών χαρά και δόξα» γράφει ο Παλαμάς στο ποίημά του «Ραψωδία» που περιέχεται στη συλλογή του Η ασάλευτη ζωή. Κι έχουμε φυσικά την ίδια περίπου εποχή ένα από τα πιο διάσημα ποιήματα του 20ού αιώνα: την Ιθάκη του Καβάφη.

Προχωρώντας, επιλεκτικά πάντα, μεταβαίνουμε στους τρεις κορυφαίους ποιητές της γενιάς του 1930: τον Σεφέρη, τον Ρίτσο και τον Ελύτη. Το ομηρικό αποτύπωμα είναι εμφανέστατο στο Μυθιστόρημα και το Ημερολόγιο καταστρώματος, ιδίως όμως στην Κίχλη του Σεφέρη. Επαναλαμβάνεται συνεχώς το ότι ο Σεφέρης επηρεάστηκε σχεδόν αποκλειστικά από τον Τ.Σ. Ελιοτ. Οσο κι αν αυτό είναι εν μέρει σωστό, παραγνωρίζουμε πως οι βαθύτατα αφομοιωμένες επιδράσεις του προέρχονται από τον Αισχύλο και τον Ομηρο – κι από τον τελευταίο, από την Οδύσσεια.

Στα ποιήματα του Ρίτσου συναντούμε αναφορές σε δώδεκα ραψωδίες της Οδύσσειας και πέντε της Ιλιάδας. Και ο Ρίτσος και ο Σεφέρης είναι σε μεγάλο βαθμό ποιητές της θάλασσας – αν και για διαφορετικούς λόγους ο καθένας. Ο μυθολογικός νόστος στον Ρίτσο είναι βέβαια οδυσσειακός, μολονότι ιδιότυπος, και διαχέεται σε μεγάλο μέρος του έργου του. Δίπλα λοιπόν στην Κίχλη του Σεφέρη θα πρέπει να βάλουμε και το «Σπίτι της Ναυσικάς» του Ρίτσου – και όχι μόνο. Μαζί τους κι έναν άλλο θαλασσινό ποιητή: τον Ελύτη.

Η καζαντζακική Οδύσσεια

Δεν νοείται αναφορά, έστω και περιορισμένη, χωρίς να παραπέμψει κανείς στην Οδύσσεια του Καζαντζάκη που δεν διαβάζεται στη χώρα μας εδώ και πολλά χρόνια – αδίκως κατά τη γνώμη μου – εξαιτίας της ιδιότυπης γλώσσας της (κατασκευασμένης σε μεγάλη βαθμό). Από επτά γραφές πέρασε το τεράστιο έπος, το οποίο αποτελείται από 33.333 στίχους σε ιαμβικό δεκαεπτασύλλαβο. Πρόκειται για τριαδικό ποίημα (αλλά αυτό είναι μια άλλη συζήτηση). Η τριαδική του μορφή έχει χριστιανικές καταβολές, που κι αυτές είναι έμμεσες απηχήσεις της αρχαιότητας. Εκείνος ο ακατάβλητος κρητικός επιχείρησε το αδύνατον: να γράψει στον 20ό αιώνα το ιστορικό, φιλοσοφικό και μεταφυσικό έπος της εποχής του, το εκτενέστερο και πιο μπαρόκ ποίημα που υπήρξε ποτέ.

Η καζαντζακική Οδύσσεια σπανίως διαβάζεται κι ελάχιστα σχολιάζεται, όπως είπαμε. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με την απίστευτη αγγλική μετάφρασή της από τον Κίμον Φράιερ που την καθιέρωσε ως μεγάλο έργο, ως το έπος του λευκού ανθρώπου όπως τη χαρακτήρισαν. Ο Οδυσσέας του Καζαντζάκη ξεκινάει από εκεί που τελειώνει η ομηρική Οδύσσεια. Γιατί για τον ίδιο, κάθε επιστροφή σηματοδοτεί και μια νέα αναχώρηση. Ο Οδυσσέας του Καζαντζάκη θα περάσει από απίστευτες περιπέτειες για να καταλήξει στο τέλος να πεθάνει πάνω σε ένα παγόβουνο της Ανταρκτικής. Η μετάφραση του Φράιερ κυκλοφόρησε το 1958 στις Ηνωμένες Πολιτείες έναν χρόνο μετά τον θάνατο του Καζαντζάκη προκαλώντας εκδοτικό σεισμό. Ισως το πιο καίριο είναι αυτό που είπε ο Παντελής Πρεβελάκης: Ο Οδυσσέας του Καζαντζάκη βγαίνει σε αναζήτηση του Θεού, όπως ο Οδυσσέας του Ομήρου βγήκε σε αναζήτηση της πατρίδας.

Ερμηνείες και σχόλια

Σταχυολογώ ενδεικτικά μερικά από τα αμέτρητα που γράφτηκαν τον 20ό αιώνα με αφορμή επεισόδια του ομηρικού έπους:

Ο Ρόμπερτ Γκρέιβς στη δική του Κόρη του Ομήρου, η οποία είναι γι’ αυτόν η ποιήτρια της Οδύσσειας, μια ελληνίδα πριγκίπισσα από τη Σικελία, υιοθετεί τον παλαιότερο ισχυρισμό του επιφανούς συγγραφέα και μεταφραστή Γουίλιαμ Μπάτλερ ότι το έπος γράφτηκε από γυναίκα (τουτέστιν τη Ναυσικά). Και η Μάργκαρετ Ατγουντ έγραψε μια νουβέλα, την Πηνελοπιάδα, που μοιάζει με άτυπο φεμινιστικό μανιφέστο, όπου ισχυρίζεται πως αδίκως κατηγορήθηκαν κι εξοντώθηκαν οι δώδεκα θεραπαινίδες της Πηνελόπης στο παλάτι του Οδυσσέα μετά τη μνηστηροφονία. Το 1931 ο Μαξ Μπροντ δημοσίευσε ένα πολύ μικρό διήγημα του Κάφκα με τίτλο «Η Σιωπή των Σειρήνων». Περνώντας μπροστά από τις Σειρήνες ο Οδυσσέας δεν βουλώνει μόνο τα αφτιά των συντρόφων του (ώστε να μην ακούν το θανατηφόρο τραγούδι των Σειρήνων και τσακιστούν στα βράχια) αλλά και τα δικά του. Είναι γαλήνιος και οι Σειρήνες τον βλέπουν και σιωπούν. Η σιωπή τους, σύμφωνα με τον μεγάλο τσέχο συγγραφέα, είναι πιο θανατηφόρα από το τραγούδι τους. Για το διήγημα αυτό έγραψε ένα υπέροχο δοκίμιο ο Τζορτζ Στάινερ.

Σχεδόν κανείς σημαντικός ποιητής του 19ου και του 20ού αιώνα δεν έμεινε ασυγκίνητος από την Οδύσσεια. Τον 19ο αιώνα ο Αλφρεντ Τένισον έγραψε τον δικό του «Οδυσσέα». Ας αναφέρω ελάχιστους μόνο από τους πιο γνωστούς που ακολούθησαν αργότερα: Η Κάρολ Αν Ντάφι έγραψε την Πηνελόπη, ο Γιόζεφ Μπρόντσκι το Ο Οδυσσέας στον Τηλέμαχο, η Μάργκαρετ Ατγουντ (που είναι και ποιήτρια) το Τραγούδι των Σειρήνων, η H. D. (Χίλντα Nτουλίτλ) τα Στην Ιθάκη και Κίρκη, η Λουίζ Γκλικ το Τραγούδι της Πηνελόπης και την Εξομολόγηση του Τηλέμαχου, ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες την Ars poetica και ο Ντέρεκ Γουόλκοτ τα Σταφύλια της θάλασσας.

Δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του ο κορυφαίος αμερικανός ποιητής Γουάλας Στίβενς έγραψε τα «Πανιά του Οδυσσέα», ένα από τα ωραιότερα ποιήματά του. Παραθέτω τρεις υπέροχους στίχους: «Κάτω από το σχήμα του πανιού του ο Οδυσσέας / νύχτα διασχίζοντας τη γιγάντια θάλασσα / διαβάζει τον νου του». Ο νους στον Στίβενς είναι απέραντος σαν τη θάλασσα. Και δεν πρέπει να ξεχνούμε, εμείς οι Ελληνες ειδικά, πως σύμφωνα με τη μυθολογική μας παράδοση ο Ωκεανός ήταν ο πρώτος θεός του κόσμου. Ο τίτλος Καθώς ψυχορραγώ του διάσημου μυθιστορήματος του Φόκνερ είναι παρμένος από τη ραψωδία λ της Οδύσσειας. Ολοι αυτοί και αμέτρητοι άλλοι, επιφανείς και αφανείς, έζησαν και ζουν στις φανταστικές «αμμουδιές του Ομήρου» ή κάτω από «τα πανιά του Οδυσσέα»· που σημαίνει ότι ο απέραντος θαλάσσιος καθρέφτης του Ομήρου είναι η ίδια η ανθρωπότητα.

Η Οδύσσεια πέραν της Γης

Αν ο Καζαντζάκης μεταφέρει την Οδύσσεια στη δική του τοπογραφία, ένας απίστευτος Τσέχος ονόματι Βάκλαβ Γιαροσλάβ Κέρελ τη μεταφέρει στο Διάστημα στο εξωφρενικό του σύγγραμμα Αστροναυτιλία ή Μικροοδύσσεια η κοσμική. (Κοσμική, γιατί φυσικά κόσμος ίσον Διάστημα – εξ ου και κοσμοδρόμιο.) Συγγραφέας φέρεται κάποιος Ιωάννης Πυρεία, ψευδώνυμο του Γιαν Κρεσάντλο, κι αυτό ψευδώνυμο του Κέρελ, ο οποίος έγραψε το βιβλίο σε δακτυλικό εξάμετρο και ομηρική γλώσσα! Και το μετέφρασε στα τσέχικα επίσης σε δακτυλικό εξάμετρο. Το βιβλίο έχει το κείμενο αντικριστά και στις δύο γλώσσες· το ψευδο-ομηρικό μάλιστα είναι χειρόγραφο! Αποτελείται από 24 ραψωδίες και 6.575 στίχους. Το Διάστημα είναι κι εκείνο θάλασσα – γι’ αυτό και τα διαστημικά οχήματα τα λέμε διαστημόπλοια, δηλαδή πλοία του ουρανού.

Κάθε ραψωδία περιγράφει κι ένα διαφορετικό επεισόδιο, όπου αναλύονται, συνδυάζονται στοιχεία μυθολογίας και έννοιες της κβαντικής φυσικής! Ομως αυτό δεν είναι τίποτε. Το Σύμπαν το παρατηρεί ένα πρόβατο (μήλον κοσμοθεωρούν). Αν το πρόβατο πεθάνει, θα εξαφανιστούν τα πάντα· δεν πεθαίνει αλλά απάγεται από έναν κακοποιό που λέγεται Μανδύς, τον οποίον καταδιώκει μια ομάδα από κομάντο, ο αρχηγός των οποίων ονομάζεται Ουδείς. Αυτή η εξοντωτική σάτιρα υπό μορφή επιστημονικής φαντασίας είναι το σημαντικότερο έργο Βάκλαβ Γιαροσλάβ Κέρελ, βασιλέα της κοροϊδίας και της ψευδωνυμίας. Τα υπόλοιπα έργα του είναι εντελώς ασήμαντα.