Ο τελευταίος μοναχός των Στροφάδων

Robert A. McCabe, Κατερίνα Λυμπεροπούλου
Ο τελευταίος μοναχός των Στροφάδων. Αναφορά από ένα άγνωστο νησί του Ιονίου
Φωτογράφιση Robert A. McCabe
Εκδόσεις Πατάκη, 2018
σελ. 246, τιμή 22 ευρώ

Δεκαετία του 1930, καταμεσής στο Ιόνιο. Ενας ρασοφορεμένος άντρας ρίχνει με ορμή μια μποτίλια στο πέλαγος. Τα κύματα τη σπρώχνουν ως τις ακτές της Πελοποννήσου. Μέσα, ένα σημείωμα των μοναχών της μονής στα Στροφάδια: χάλασε το ξύλο του μύλου και να στείλουν με το καΐκι από τη Ζάκυνθο ανταλλακτικό για τη ρόδα. Στροφάδια, δύο νησάκια νότια της Ζακύνθου, η Σταμφάνη και η μικρότερη Αρπυια. Το καστρομονάστηρο του 13ου αιώνα, Πατριαρχικό Σταυροπήγιο πάνω στις ρότες προσκυνητών, πολεμιστών και εμπόρων, όπου και ο τάφος του Αγίου Διονυσίου, είναι το επιβλητικό σκηνικό ιστοριών με πειρατές και Αγαρηνούς. Δεκαοχτώ πηγάδια. Κέδροι και μυρτιές όπου ξαποσταίνουν τρυγόνια τον Απρίλιο και τα καλοκαίρια γεννοβολούν οι αρτέμηδες, τα θαλασσοπούλια που οι Επτανήσιοι τα λένε αρτίνες. Σαράντα και πενήντα καλογέροι τα μεσαιωνικά χρόνια όταν το μοναστήρι ήταν δραστήριο αντιγραφικό κέντρο, χωράφια με σπαρτά, άλογα στον μύλο, φούρνοι όπου ψήνονται δεκάδες ψωμιά, πρόβατα και γίδια, κότες, ένα μοναστήρι όλο ζωή και δραστηριότητα. Διατηρητέο μνημείο από το 1980, η μοναδικής οχυρωματικής αρχιτεκτονικής μονή, στην ενταγμένη στο προστατευόμενο Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου και στο ευρωπαϊκό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Νatura 2000 Στραμφάνη, σήμερα ερειπώνει.

Τη δεκαετία του 1990 αναχώρησε και ο τελευταίος φαροφύλακας, ο σεισμός του 1997 ταλαιπώρησε επικίνδυνα τα κτίσματα του μοναστηριού και ο τελευταίος μοναχός του, ο παπα-Γρηγόριος Κλάδης, πέθανε το 2017. Ντοκουμέντο της ύπαρξής του και της ιστορίας του είναι οι φωτογραφίες του Ρόμπερτ Μακ Κέιμπ που εκδίδονται τώρα στον τόμο Ο τελευταίος μοναχός των Στροφάδων. Αναφορά από ένα άγνωστο νησί του Ιονίου (Πατάκης, 2018) με κείμενα και επιμέλεια της δημοσιογράφου Κατερίνας Λυμπεροπούλου. Ιστορικοί, αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες, περιβαλλοντολόγοι και γεωλόγοι δίνουν ο καθένας τη δική του κατάθεση για τις Στροφάδες, παρουσιάζοντας διαφορετικές όψεις των δύο νησιών που συγκροτούν όλες μαζί ένα μοναδικό από αρχιτεκτονική, ιστορική, θρησκευτική και περιβαλλοντική άποψη σύνολο.

Για τον Αμερικανό Μακ Κέιμπ, γιο του εκδότη της εφημερίδας «New York Daily Mirror», η Ελλάδα που γνώρισε είκοσι ενός ετών, στην πρώτη του επίσκεψη το 1954, ήταν ένας γοητευτικός τόπος αθωότητας. Τη Μύκονο, τη Σαντορίνη κι άλλα Κυκλαδονήσια, την Πάτμο και την Ηπειρο των μεταπολεμικών χρόνων, τοπία και αρχαιότητες και εικόνες της καθημερινής ζωής έχει αποτυπώσει με τον φακό του σε ιστορικές φωτογραφίες. Οι φωτογραφίες από τα Στροφάδια, σε ασπρόμαυρη εκτύπωση στον τόμο, δίνουν το ίχνος της ζωής του μοναστηριού στον χρόνο. Οι τρεις φούρνοι με τον γράβαλο και το φουρνοκόντι απιθωμένα στο πλάι, τα πηγάδια, η καμπάνα του Αϊ-Γιώργη, οι καλαμιώνες που προστάτευαν τα σπαρτά από τον αέρα και την αλμύρα της θάλασσας, μια σοδειά κρεμμυδιών απλωμένη στο τραπέζι της μεγάλης τραπεζαρίας. Το «παγκάκι της απελπισίας» στην ακτή απ’ όπου οι φαροφύλακες κοίταζαν τη θάλασσα περιμένοντας να έρθει κάποιος από τη Ζάκυνθο να τους αλλάξει, ο Ταρσανάς όπου αράζει το καΐκι που φτάνει στο νησί από τον «έξω» κόσμο και το κιόσκι για τις βάρκες. Το μνημείο για τους καλόγερους που έσφαξαν οι Αγαρηνοί, ο είκοσι ενός μέτρων Πύργος, ζωσμένος με σιδερένια σκοινιά, «άρπεζες», μετά τον σεισμό για να μη διαλυθεί και καταρρεύσει. Εικόνες, καντηλέρια και ψαλτήρια, οι τέσσερις εκκλησίες του νησιού, οι ρωγμές στους τοίχους, ο δικέφαλος αετός της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας χαραγμένος σε μάρμαρο.

Αθέατος σχολιαστής στις εικόνες αυτές είναι ο τελευταίος μοναχός των Στροφάδων, στον οποίο αφιερώνεται ο τόμος, ο πατήρ Γρηγόριος. Γεννημένος το 1938 στον Αγαλά της Ζακύνθου, ήταν μοναχικός από τα παιδικά του χρόνια, αφηγείται στο «Βήμα» ο Ζακυνθινός Λάμπης Καλόφωνος, βαρκάρης και προμηθευτής του μοναχού, που καταθέτει τις προσωπικές μαρτυρίες του στην έκδοση. Επί είκοσι δύο χρόνια, μία φορά τον μήνα, του μετέφερε από τη Μητρόπολη Ζακύνθου λάδι, κρασί, πετρέλαιο για τη γεννήτρια και λιπάσματα. Φύση ασκητική, που δεν ήθελε την πολλή επαφή με τον κόσμο, ο παπα-Γρηγόρης, όταν πήγε στα Στροφάδια για να κάνει το διακόνημά του λάτρεψε το μέρος κι αποφάσισε να μείνει εκεί. Από το 1976 ως το 2014, που αρρώστησε και μεταφέρθηκε στη Ζάκυνθο, ζούσε εκεί, σκαλίζοντας και οργώνοντας, «θερίζοντας με τα χέρια, παραδοσιακά», φροντίζοντας τα πρόβατα, λειτουργώντας. Εκτός από τον φαροφύλακα και τον προμηθευτή του δεν έβλεπε ψυχή. Την άνοιξη κατέφθαναν στο νησί οι κυνηγοί, για να κυνηγήσουν τρυγόνια, ώσπου απαγορεύτηκε το κυνήγι, νησιώτες από τα γύρω νησιά και εφοπλιστές, «γιατί αυτοί είχαν τα μέσα να πάνε στο νησί που ήταν δυσπρόσιτο, κι έφταναν με ελικόπτερα και κότερα». Κάποιος απ’ αυτούς εγκατέστησε τα τελευταία χρόνια μια κεραία VHF κι επικοινωνούσε τα βράδια ο μοναχός με τον βαρκάρη στον Λαγανά. Είχε ρολόι, αλλά δεν το κοίταγε. Του πήγαν τηλεόραση, αλλά δεν έβλεπε. Διάβαζε κι άκουγε ραδιόφωνο. Στο νησί ήταν αυτάρκης. «Το νησί είναι ευλογημένο» μας εξηγεί θερμά ο Λάμπης Καλόφωνος. «Αν σέβεσαι τη φύση και είσαι εκπαιδευμένος, αν ξέρεις να πάρεις ό,τι δίνει, αν είσαι δουλευτής, είσαι αυτάρκης στο νησί. Είχε την ευλογία για τα χόρτα και τα σιτηρά. Η θάλασσα ήταν πλούσια σε ψάρι. Είχες τα ζώα, το γάλα, το τυρί, το κρέας, τα πουλερικά, την κότα σου, τ’ αβγό σου. Και κυνήγι». Τη δεκαετία του 1990 έφτασε ένα συνεργείο του γαλλικού TV5 που γύριζε ντοκιμαντέρ για τα παρθένα μέρη της θάλασσας, σπάνιο ντοκουμέντο, μας πληροφορεί ο Καλόφωνος. Ο ίδιος όργωνε, αλώνιζε, θέριζε κι έμενε στο πόδι του παπα-Γρηγόρη όταν εκείνος πήγαινε το ετήσιο δεκαπενθήμερο ταξίδι του στη Ζάκυνθο. Το μήνυμα στο μπουκάλι, στην αρχή του κειμένου μας, κι άλλες ιστορίες της μοναστικής ζωής στις Στροφάδες που συγκροτούν την προφορική της παράδοση πέρασαν από στόμα σε στόμα και κατέληξαν από τον τελευταίο μοναχό στον ζακυνθινό βαρκάρη.

Ο τόμος, που κυκλοφορεί και στα αγγλικά, δεν λειτουργεί μονάχα ως τεκμήριο αλλά και ως οπτική παρακίνηση σε δράση για τη διάσωση του μοναστηριού και την αναστήλωσή του. Συμπληρώνεται από κατόψεις και σχέδια που εκπονήθηκαν από το Τμήμα Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Πατρών ύστερα από παραγγελία της Μητρόπολης Ζακύνθου. Μέλημα τώρα είναι να βρεθούν οι πόροι ώστε να υλοποιηθούν οι προτάσεις της μελέτης και να περισωθεί το μνημείο, να μην καταλήξει, όπως φοβόταν ο παπα-Γρηγόρης, έρημο «αρτινονήσι».