Λισαβόνα, 1935. Ενας γιατρός ονόματι Ρικάρντο Ρέις φτάνει μια βροχερή μέρα από τη Βραζιλία στη Λισαβόνα με ατμόπλοιο και καταλύει σ’ ένα άνετο ξενοδοχείο πάνω στη θάλασσα. Ελειπε δεκαέξι χρόνια από την Πορτογαλία. Δεν είναι μόνον γιατρός αλλά και – πρωτίστως – ποιητής. Ο Ρικάρντο Ρέις, βέβαια, είναι ένας από τους ετερώνυμους του κορυφαίου πορτογάλου μοντερνιστή Φερνάντο Πεσόα. Εδώ, στο εξαιρετικά ευρηματικό μυθιστόρημα, από τα καλύτερα του Ζοζέ Σαραμάγκου, Η χρονιά του θανάτου του Ρικάρντο Ρέις (σημαντικό που η αφήγηση είναι χρονολογημένη), γίνεται πρωταγωνιστής. Και επιστρέφει στη Λισαβόνα τη χρονιά που πέθανε ο Πεσόα. Είναι βέβαια ένα όνομα, ένα alter ego του Πεσόα, ενδεχομένως και του συγγραφέα – μολονότι σε πολύ μικρότερο βαθμό -, όμως είναι και κάτι περισσότερο: ο Σαραμάγκου τον παρουσιάζει πραγματικό. Πρόκειται για εξαιρετικό μυθοπλαστικό εύρημα, υπερρεαλιστικό, θα έλεγε κανείς, αλλά όχι ακριβώς: το «παραξένισμα» αυτό (καμία σχέση με το αντίστοιχο του Μπρεχτ) χαρακτηρίζει άλλωστε τόσο την πεζογραφία της Ιβηρικής όσο και της Λατινικής Αμερικής. Μας προϊδεάζει άλλωστε ο ίδιος ο συγγραφέας από την αρχή, με ένα μότο από τον Πεσόα: «Αν μου πουν πως είναι παράλογο να μιλώ έτσι για κάποιον που ποτέ δεν υπήρξε, θ’ απαντήσω πως ούτε για τη Λισαβόνα έχω αποδείξεις ότι υπήρξε ποτέ, ούτε για μένα που γράφω, ή για οτιδήποτε, όπου κι αν είναι αυτό». Η λογοτεχνία, επομένως, είναι το μεγαλειώδες ψέμα που γίνεται αλήθεια – ή το αντίστροφο.
Η Πορτογαλία έχει δικτατορικό καθεστώς υπό τον Σαλαζάρ – αλλά δικτατορικά είναι και άλλα καθεστώτα στην Ευρώπη: του Μουσολίνι, του Χίτλερ. Και το ξενοδοχείο όπου μένει ο Ρικάρντο Ρέις είναι γεμάτο ισπανούς ακροδεξιούς που συνωμοτούν εναντίον της δημοκρατικής κυβέρνησης της Ισπανίας. Ο Ρέις παρακολουθείται από την αστυνομία του Σαλαζάρ, που τον ανακρίνει. Στα νιάτα του υπήρξε φιλελεύθερος, όπως και ο δημιουργός του, ο Πεσόα, και έφυγε για τη Βραζιλία. Από τη Βραζιλία αναχώρησε έπειτα από ένα αποτυχημένο πραξικόπημα της Αριστεράς. Οχι όμως μόνον γι’ αυτό, όπως διαπιστώνει κανείς καθώς προχωρεί στην ανάγνωση. Επιστρέφοντας τώρα στη Λισαβόνα ο Ρέις δεν γνωρίζει σχεδόν κανέναν. Μένει στο ξενοδοχείο για ένα διάστημα και στη συνέχεια σ’ ένα κομψό διαμέρισμα. Και το μόνο που κάνει είναι να περιπλανιέται στους δρόμους της πόλης, που ο Σαραμάγκου την περιγράφει έξοχα και την καθιστά κι αυτή πρωταγωνιστή στο μυθιστόρημά του. Το πορτογαλικό μπαρόκ αυτής της εμβληματικής ευρωπαϊκής πόλης ξεδιπλώνεται μπροστά στα μάτια μας με απαράμιλλη γοητεία.
Περιεχόμενο για συνδρομητές
Το παρόν άρθρο, όπως κι ένα μέρος του περιεχομένου από tovima.gr, είναι διαθέσιμο μόνο σε συνδρομητές.
