Ο Μπόρχες των Βαλκανίων

Ντανίλο Κις

Η εγκυκλοπαίδεια των νεκρών

Μετάφραση Μαρία Κεσίνη

Εκδόσεις Καστανιώτη, 2018

σελ. 204, τιμή 14 ευρώ

Κάποιοι τον χαρακτήρισαν ως τον «τελευταίο γιουγκοσλάβο συγγραφέα». Ο Ντανίλο Κις, που πέθανε το 1989 στα 54 χρόνια του στο Παρίσι, δεν έζησε τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Αλλά κανενός άλλου η επίδραση στους μεταγενέστερους συγγραφείς της γιουγκοσλαβικής ομοσπονδίας δεν μπορεί να συγκριθεί με τη δική του. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο σύγχρονος σλοβένος πεζογράφος Ντράγκο Γιάντσαρ.

Στη χώρα μας έχουν μεταφραστεί όλα τα έργα του Κις. Δεν υπήρξε όσο δημοφιλής ο Μίλοραντ Πάβιτς (που ανήκε στην ίδια γενιά) με το Λεξικό των Χαζάρων, όμως σήμερα πια θεωρείται – και δικαίως – ο σημαντικότερος γιουγκοσλάβος συγγραφέας μετά τον Ιβο Αντριτς.

Η Εγκυκλοπαίδεια των νεκρών είναι το τελευταίο βιβλίο του Ντανίλο Κις, το οποίο εκδόθηκε όσο ζούσε. Εφάμιλλο εκείνου του συγκλονιστικού Ενας τάφος για τον Μπόρις Νταβίντοβιτς, όπου, σύμφωνα με τον Γιόζεφ Μπρόντσκι, ο συγγραφέας μάς λέει τι ακριβώς ήταν ο «Δούρειος Ιππος που λεγόταν Κομιντέρν».

Στην παράδοση
του Μπόρχες

Στα εννιά διηγήματα που απαρτίζουν αυτόν τον τόμο ο Κις βυθίζεται σε ακόμη πιο βαθιά νερά. Στο διήγημα που φέρει τον ίδιο τίτλο με το βιβλίο, μια νεαρή ερευνήτρια επισκέπτεται τη Βασιλική Βιβλιοθήκη της Στοκχόλμης και ανακαλύπτει ένα βιβλίο όπου καταγράφεται η ιστορία όλων όσοι πέθαναν και το όνομά τους δεν αναφέρεται στα βιβλία της Ιστορίας.

Στο «Βιβλίο των βασιλέων και των ανοήτων» έχουμε μιαν ανατριχιαστική αλληγορία βασισμένη στα Πρωτόκολλα των σοφών της Σιών, όπου παρουσιάζεται το πορτρέτο του Σεργκέι Αλεξάντροβιτς Νείλου, ρώσου μυστικιστή, συγγραφέα του Αντιχρίστου και υπεύθυνου για την πρώτη πλήρη έκδοση των Πρωτοκόλλων. «Ο Νείλος, και για τους μυημένους πατήρ Σεργκέι, εισέρχεται στο προσκήνιο της ιστορίας κατευθείαν από το σκοτάδι της ρωσικής φεουδαρχίας» γράφει ο Κις. Και δεν είναι τυχαίο που στο πορτρέτο του Νείλου, όπως το παρουσιάζει, βασίστηκε ο Ουμπέρτο Εκο για να γράψει τα αντίστοιχα μέρη στο Εκκρεμές του Φουκό.

Στο λακωνικό αριστούργημα «Είναι ένδοξος ο υπέρ πατρίδος θάνατος» ο νεαρός πρίγκιπας Εσταρχάζι οδηγείται στην αγχόνη εξαιτίας της συμμετοχής του σε μια συνωμοσία εναντίον των Αψβούργων. Πέθανε άραγε αξιοπρεπώς ή «πίστευε ως την τελευταία στιγμή σε ένα ανατρεπτικό θαύμα;». Η αφήγηση του Κις βασίζεται στην πρώτη εκδοχή. Τη δεύτερη μας τη δίνει στο τέλος, για να καταλήξει: «Την ιστορία τη γράφουν οι νικητές. Τους θρύλους τούς δημιουργεί ο λαός. Οι συγγραφείς επινοούν. Βέβαιος είναι μονάχα ο θάνατος». Τέσσερις κοινοί τόποι στη σειρά, οι οποίοι όμως, με βάση τα όσα προηγήθηκαν, ακούγονται σαν να έχουν ειπωθεί για πρώτη φορά.

Εκπληκτική είναι και η ιστορία του Σίμωνα του Μάγου, που στον 1ο μ.Χ. αιώνα εμπορεύτηκε για πρώτη φορά τη Θείαν Χάριν. Μάγος; Τσαρλατάνος; Και τα δύο;

Το 1923 (ή 1924) μια πόρνη ονόματι Μαριέτα πεθαίνει στο Αμβούργο. Οπως περιγράφεται στο δεύτερο διήγημα του τόμου με τίτλο «Επικήδειες τιμές», η κηδεία της αποκτά συμβολικό περιεχόμενο, αφού μέγα πλήθος από τις κατώτερες τάξεις ρημάζει τα παρτέρια των δημοτικών θερμοκηπίων και λεηλατεί τους κήπους των εξοχικών επαύλεων και τα λουλούδια από τους τάφους των πλουσίων. Στον τάφο της σχηματίζεται ένα βουνό από λουλούδια. Αυτό ήταν «το θαύμα της επαναστατικής ανυπακοής, η έκρηξη της παράλογης ανταρσίας».

Ο «Καθρέφτης του αγνώστου» δεν μας θυμίζει απλώς μερικά από τα καλύτερα διηγήματα του Χόρχε Λουίς Μπόρχες, αλλά μοιάζει σαν να έχει γραφτεί από τον κορυφαίο Αργεντινό: Ενα κοριτσάκι βλέπει σε έναν καθρέφτη που της τον είχε αγοράσει ο πατέρας της από κάποιον τσιγγάνο να δολοφονούνται αργότερα με φριχτό τρόπο ο πατέρας της και η αδελφή της. Η αφήγηση εκτυλίσσεται στον ενεστώτα και ο  αναγνώστης βρίσκεται τη μια στιγμή δίπλα στο κοριτσάκι και την επομένη μέσα στον καθρέφτη.

Ο αναγνώστης δεν θα δυσκολευτεί να διακρίνει την επίδραση του Μπόρχες σε αυτά τη διηγήματα. Oμως δεν πρόκειται για μίμηση. Ο Κις είναι Γιουγκοσλάβος, αλλά και Κεντροευρωπαίος, που αναπλάθει πραγματικά γεγονότα ανάγοντάς τα στο πεδίο μιας σκοτεινής μεταφυσικής. Και δεν διστάζει να τα σχολιάζει με τρόπο άλλοτε πικρό και άλλοτε ειρωνικό και ουδέτερο. Είναι εντυπωσιακό που σε λιγότερο από διακόσιες σελίδες παρελαύνουν μύθοι των Γνωστικών, μύθοι από τη Βίβλο και το Κοράνι – αλλά και πολιτικά θέματα, γιατί ο Ντανίλο Κις δεν είναι μόνον «ποιητής της πρόζας», όπως τον χαρακτήρισε η Σούζαν Σόνταγκ. Είναι και ένας βαθύτατα πολιτικός συγγραφέας. (Το διήγημα «Επικήδειες τιμές», για παράδειγμα, είναι μια απίστευτη πολιτική αλληγορία, το ίδιο ισχύει και για το «Σίμων ο μάγος».) Μας το δηλώνει άλλωστε ο συγγραφέας, όταν στο «Υστερόγραφό» του, που συνοδεύει το βιβλίο, παραπέμπει σε ένα κείμενο του 1938 του Μπόρις Σουβόριν, ο οποίος έγραφε: «Οταν όλοι ψεύδονται, τότε κανένας ψευδόμενος δεν ψεύδεται…Το ψέμα είναι φυσικό στοιχείο της ψευδοσοβιετικής κοινωνίας…».

Επινόηση
της πραγματικότητας

«Οι συγγραφείς επινοούν», με άλλα λόγια «ψεύδονται» αληθώς, είναι σαν να μας λέει ο Ντανίλο Κις. Γι’ αυτό και δεν είναι διόλου τυχαίο που στο «Υστερόγραφο» παραπέμπει και στον Ναμπόκοφ, ο οποίος έλεγε: «Ποτέ δεν κατάλαβα για ποιον λόγο επινοεί κανείς βιβλία ή καταγράφει καταστάσεις που δεν έχουν, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, συμβεί στην πραγματικότητα».

Η Μαρία Κεσίνη, στην οποίαν οφείλουμε τις μεταφράσεις και άλλων σπουδαίων βιβλίων του Ντανίλο Κις, έκανε εξαιρετική δουλειά μεταφέροντας θαυμάσια στη γλώσσα μας τα εξαίσια διηγήματα ποιητικού ρεαλισμού αυτού του κορυφαίου πεζογράφου και απαράμιλλου στυλίστα.