Ενας τίτλος όπως Το μέλλον του χρήματος ξενίζει με την πρώτη ματιά τον αναγνώστη. Εχει μέλλον το χρήμα σήμερα με τη μορφή που το γνωρίσαμε επί χιλιετίες, των κερμάτων από πολύτιμο μέταλλο ή των χαρτονομισμάτων με την εγγύηση κεντρικών τραπεζών, όταν οι καθημερινές συναλλαγές μας πραγματοποιούνται όλο και συχνότερα ως άυλοι αριθμοί σε οθόνες;
Δεν βρισκόμαστε προς το παρόν στο σημείο να έχουμε ξεχάσει τις εικόνες των εθνικών νομισμάτων με τις οικείες φιγούρες προσώπων ή τόπων αποτυπωμένες πάνω τους, όμως οι διανοητικές τους αναπαραστάσεις δεν διαφέρουν πια για εμάς τόσο ριζικά από εικονίδια υπηρεσιών πληρωμών και λογότυπους εφαρμογών στο κινητό μας τηλέφωνο. Τη συνθήκη αυτή της διαφαινόμενης μετάβασης, την καταλυτική επίδραση των νέων τεχνολογιών στον χρηματοοικονομικό τομέα που την κατέστησε δυνατή, αναλύει ο διακεκριμένος οικονομολόγος Εσουάρ Πρασάντ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ, σε ένα βιβλίο-πανόραμα της παγκόσμιας «οικονομικής τεχνολογίας» («Fintech»).
«Το χρήμα όπως το ξέρουμε βρίσκεται στα πρόθυρα ενός ακόμη μεγάλου μετασχηματισμού στη μακρά ιστορική πορεία του» υπογραμμίζει ο Πρασάντ. Την τελευταία εικοσαετία, με αυξανόμενη ταχύτητα έπειτα από την κρίση του 2008, μια σειρά από καινοτομίες άλλαξαν δραστικά τον χρηματοπιστωτικό κόσμο στο επίπεδο της τραπεζικής, του εμπορίου, των πληρωμών. Αποκλειστικά διαδικτυακές «διεκδικήτριες τράπεζες», ομότιμος δανεισμός, crowdfunding, μικροασφαλίσεις, αλγοριθμικοί σύμβουλοι μικροεπενδυτών, ψηφιακά νομίσματα και εφαρμογές δημιούργησαν ένα πρωτόγνωρο τοπίο όπου η ροή του χρήματος είναι σε σημαντικό βαθμό ηλεκτρονική.
Αν και στη Δύση η πορεία αυτή είναι ευδιάκριτη και στην Κίνα φρενήρης, σε περιοχές του κόσμου όπου προηγούμενες οικονομικές τεχνολογίες δεν είχαν διαδοθεί ευρέως η απομείωση του υλικού χρήματος είναι πολύ πιο έντονη: στην Κένυα, μια χώρα 50 εκατομμυρίων κατοίκων με μόλις 3.000 ΑΤΜ, όπου το 2017 το 20% των κατοίκων διέθετε σύνδεση με το Διαδίκτυο αλλά το 85% είχε πρόσβαση σε κινητό τηλέφωνο, αναδείχθηκε σε κυρίαρχο το M-PESA, σύστημα πληρωμών μέσω smartphone. Η επέκταση παρόμοιων υπηρεσιών σε αναπτυσσόμενες χώρες θεωρείται ικανή να συμβάλει αποφασιστικά στη μείωση της οικονομικής περιθωριοποίησης ή να ωθήσει στην απογείωση οικονομίες με ραγδαία αυξανόμενες μεσαίες τάξεις.
Αϋλες νομισματικές αξίες
Η διασημότερη εξέλιξη του άυλου νομίσματος, το κρυπτονόμισμα, παρέχει μια εικόνα από το μέλλον – αλλά και την αναίρεσή της. Bitcoin, Ethereum, ψηφιακές «μάρκες» όπως το Amazon Coin δείχνουν τον δρόμο για την αποκέντρωση του χρήματος, την απεξάρτησή του από εγγυήσεις, αποθεματικά, κεντρικές τράπεζες, το ίδιο το κράτος και τη μεταβίβαση της αρμοδιότητας για την οικοδόμηση της εμπιστοσύνης στη δημόσια σφαίρα.
Η δυναμική παρουσία του μέσου ωστόσο (το 2021 υπήρχαν περίπου 1.700 κρυπτονομίσματα με χρηματιστηριακή αξία άνω του 1 εκατ. δολαρίων το καθένα) δεν συνεπάγεται, μέχρι στιγμής, την απρόσκοπτη διάδοσή του. Με διακυμάνσεις της τάξης των δεκάδων χιλιάδων δολαρίων το Bitcoin δημιουργεί φούσκες σε τακτά χρονικά διαστήματα, κάτι που το καθιστά απρόσφορο για κανονικές συναλλαγές. Αλλά και η αποθηκευτική του αξία περιορίζεται από παραβιάσεις ασφάλειας και ανωνυμίας, όπως και από το πεπερασμένο όριο των 21.000.000 μονάδων που έχει τεθεί εξαρχής. Επιπλέον, ο ανταγωνιστικός χαρακτήρας της «εξόρυξης» που ανταμείβει με bitcoins όποιον την αναλαμβάνει έχει ως αποτέλεσμα την κατανάλωση τεράστιας υπολογιστικής ισχύος και αντίστοιχων ποσοστών ενέργειας: εκτιμάται ότι το ανθρακικό του αποτύπωμα «είναι ανάλογο εκείνου της Νέας Ζηλανδίας», ενώ η «ενεργειακή του κατανάλωση είναι παρόμοια με εκείνη της Χιλής».
Εξυπνα συμβόλαια, αποκεντρωμένα blockchain και σταθερά κρυπτονομίσματα έχουν επιχειρήσει να εξισορροπήσουν τα μειονεκτήματα του Bitcoin. Ειδικά τα τελευταία, με τη μορφή των ψηφιακών νομισμάτων κεντρικών τραπεζών (Central Bank Digital Currencies – CBDC), εκτιμώνται ως εφικτή απάντηση στα ανοικτά ζητήματα της εμπιστοσύνης και της εξαπάτησης – αν και εδώ εγείρεται εκ νέου το ερώτημα της ιδιωτικότητας, εφόσον η φύση της συγκεκριμένης μονάδας καταργεί οριστικά την ανωνυμία του χρήστη ενώπιον του κράτους.
Ως αποτέλεσμα, πάντως, της σημερινής συνύπαρξης των αντιθέτων και της ανυπαρξίας επαρκών κανόνων διεθνούς ρύθμισης, στον παράδοξο κόσμο του κρυπτονομίσματος ανθούν δραστηριότητες όπως τα στιγμιαία δάνεια (δανεισμός χωρίς εξασφάλιση για μία μόνο συναλλαγή που κατά κανόνα χρησιμοποιείται για κερδοσκοπικούς σκοπούς) ή το Jesus Coin (οι χρήστες «επωφελούνται από το πλεονέκτημα της εγγύτητας στον Θεό, ενώ παράλληλα απολαμβάνουν χαμηλό κόστος συναλλαγών»).
Η επιμονή των μετρητών
Τα μετρητά βέβαια δεν παύουν να διατηρούν μια σειρά πλεονεκτημάτων. Η υλικότητά τους τα καθιστά αναντικατάστατα σε περίπτωση καταστροφής, όπως αποδείχθηκε στον τυφώνα Κατρίνα το 2006. Παραμένουν προσβάσιμα σε όλους, ακόμη και στα 63 εκατομμύρια μη προνομιούχων οικονομικά Αμερικανών που το 2017 δεν χρησιμοποιούσαν τραπεζικές υπηρεσίες. Και η χρήση τους δεν μπορεί να ελεγχθεί από το κράτος, κάτι που δυνητικά θα μπορούσε να συμβεί με μια τραπεζική ψηφιακή εκδοχή τους.
Θα πρέπει επίσης να γίνει αντιληπτό ότι η διάδοση του ηλεκτρονικού χρήματος είναι εξαιρετικά ανισομερής. Ναι μεν «η αναλογία των πληρωμών με μετρητά στον τομέα του λιανικού εμπορίου στη Σουηδία έπεσε από περίπου 40% το 2010 σε κάτω από 10% το 2020», σύμφωνα με τη Sveriges Riksbank, αλλά στη Νότια Αμερική μόλις το 57% των ενηλίκων έχει πρόσβαση στο επίσημο χρηματοοικονομικό σύστημα, ενώ στις περισσότερες χώρες της το ποσοστό που συναλλάσσεται με ψηφιακό τρόπο είναι μονοψήφιο. Οι υπόλοιποι με τον έναν ή τον άλλον τρόπο εξακολουθούν να εξαρτώνται από τα παραδοσιακά οικονομικά μέσα.
Ο μεγάλος μετασχηματισμός, επομένως, τον οποίο επικαλείται ο Εσουάρ Πρασάντ δεν βρίσκεται προφανώς στα σπάργανα, απέχει όμως ακόμη από την πλήρη του δόξα. Τις πολλαπλές πιθανές κατευθύνσεις του ο καθηγητής Οικονομικών του Χάρβαρντ τις πραγματεύεται διεξοδικά, με αναλυτικότητα και με το χάρισμα της εκλαΐκευσης που απαιτεί ένα τέτοιο έργο. Το ανέφικτο ωστόσο των προγνώσεων για το μέλλον εν μέσω παρόμοιων ραγδαίων εξελίξεων φαίνεται από την πρόβλεψή του ότι το Diem, το κρυπτονόμισμα του Facebook με τις λαμπρές διαφαινόμενες προοπτικές στις πρώτες του μέρες, το 2021, αν και απίθανο να καταφέρει πλήγμα στα κύρια αποθεματικά νομίσματα, «θα μπορούσε να αποτελέσει βιώσιμο ανταγωνιστή για τα νομίσματα αναγκαστικής κυκλοφορίας πολλών άλλων οικονομιών», ιδίως των μικρότερων. Τρία μόλις χρόνια μετά, το εγχείρημα έχει αποτύχει παταγωδώς και η τύχη του Diem αγνοείται.
Η υπεροχή της Κίνας
Η Κίνα, όπου η χρήση των πιστωτικών καρτών υπήρξε πολύ κατώτερη εκείνης τη Δύσης, βρίσκεται στην πρωτοπορία της μεταμόρφωσης των ψηφιακών πληρωμών: «Στην Κίνα, σύμφωνα με μια εκτίμηση, στις πληρωμές μέσω ψηφιακού κινητού πορτοφολιού αναλογεί πλέον πάνω από το ήμισυ των συναλλαγών σε σημεία πώλησης, ενώ στα μετρητά αναλογεί το ένα τέταρτο περίπου». Είναι χαρακτηριστικό ότι σε σύγκριση με την PayPal (305 εκατομμύρια ενεργοί χρήστες, 712 δισ. δολάρια πληρωμών), η κινεζική Alipay υπερτερούσε κατά πολύ το 2019 έχοντας 824 εκατομμύρια χρήστες και διεκπεραιώνοντας πληρωμές ύψους 34 τρισ. δολαρίων.
