Η ομιλία στην Πνύκα
Επίμετρο Παναγής Παναγιωτόπουλος
Εκδόσεις Μελάνι, Αθήνα, 2018
σελ. 69, τιμή 9 ευρώ
Ακραία πόλωση, ρητορική μίσους, τάσεις αυτοδικίας, περιχαράκωση στρατοπεδικού τύπου, όπως αυτή αναπαραστάθηκε στις παράλληλες συγκεντρώσεις του δημοψηφίσματος του ’15, ανέξοδος πόθος για σύγκρουση, στιγματισμός της εγχώριας και ευρωπαϊκής ελίτ, αποδοκιμασία των Βρυξελλών. Αυτό είναι το ελληνικό ζωντανό κάδρο όπως γίνεται αντιληπτό στο εξωτερικό κατά τη διάρκεια της κρίσης. Ο αντιδραστικός ριζοσπαστισμός φτάνει τη χώρα στα όρια εμφύλιας σύρραξης. Η συνέχεια του κατευνασμού είναι γνωστή. Υπογράφεται το τρίτο μνημόνιο και η σκληρότερη μέχρι τότε προσαρμογή αρχίζει. Η έλευση του Εμανουέλ Μακρόν και η ομιλία του στην Πνύκα έρχεται να ολοκληρώσει, τρόπον τινά, τη μεταστροφή του κλίματος των ξένων για την Ελλάδα, που δεν είναι πια το υποτιθέμενο ανάχωμα στον καπιταλιστικό επεκτατισμό, αλλά μια οντότητα στον σκληρό πυρήνα της Ευρώπης, πρόθυμη να συνεργαστεί. Η συμβολική τάξη αποκαθίσταται. Η ελληνική νεολαία είναι η ευρωπαϊκή νεολαία.
Η ομιλία του Μακρόν στην Πνύκα αποτελεί αυτό που χειρουργικά αναδεικνύει ο καθηγητής Παναγιωτόπουλος στο πρωτότυπο και καίριο επίμετρο του βιβλίου: «Εναν Σταθμό» για την «Ευρώπη εκ νέου». Με λόγια τού γράφοντος, το μαχητικό δημοκρατικό σοκ για την ανασυγκρότηση της Ευρώπης. Αυτής που θα προστατεύει τους πολίτες της και κυρίαρχα θα αποφασίζει για την κοινή της μοίρα.
Ο γάλλος πρόεδρος κοιτάζει τη μεγάλη εικόνα, το συμβόλαιο ζωντανών και νεκρών, μοιάζει από την πρώτη στιγμή που ανεβαίνει στο βήμα της Πνύκας να θέλει να συνομιλήσει με την ιστορία με την κοινή πολιτισμική αφετηρία, συνδυάζοντας παρόν, παρελθόν και κυρίως μέλλον. Δεν είναι τυχαίο ότι προηγουμένως έχει περάσει από την Ερμού, την άλλοτε μετωνυμία του «μεσοστρωματικού ευδαιμονισμού». Είναι εξάλλου ο μοντέρνος λόγιος που την ίδια στιγμή μπορεί να σκηνοθετεί τον εαυτό του σε ρεπουμπλικανό μονάρχη (#MacronMonarc όπως σκωπτικά μάλλον επαναλαμβάνεται στο twitter), διεκδικώντας το Ναπολεόντειο gravitas για τη Γαλλία με αναφορές σε Ντε Γκωλ και Μιτεράν, και συγχρόνως να μιλά για το τραπεζικό κεφάλαιο, τις νέες τεχνολογίες και την κλιματική αλλαγή. Θέλει να πάρει το κοινό από το χέρι, να χαρτογραφήσουν με αυτοπεποίθηση τον δικό τους συμμετοχικό προσανατολισμό. Είναι σαν να λέει «Ας ταρακουνήσουμε την Ευρώπη, ας βάλουμε σε αυτήν λίγη έμπνευση».
Το νέο ευρωπαϊκό αφήγημα
Η μακρονική πολιτική αφήγηση αρνείται την καθήλωση και την ακινησία, τη δημοκρατική παραίτηση, την υποταγή στην ταπεινωμένη μα καθησυχαστική εικόνα του εαυτού. Τον μιζεραμπιλισμό τού «μέχρι εκεί μπορούμε και ας κάτσουμε ήσυχοι». Με άλλους όρους, ο Μακρόν έχει συλλάβει τη βλάβη. Πρέπει να είμαστε φιλόδοξοι, λέει στους Αθηναίους. Προβάλλει με την πολιτική του διαρκώς το αίτημα της εργασίας, τη μόνη απάντηση στη στασιμότητα, την προϋπόθεση για αυτόνομο σχέδιο ζωής. Επιζητεί τη ρύθμιση του πλαισίου διεκδικώντας το κοινωνικό κράτος, όχι όμως το επιδοματικό κράτος. Επαναφέρει τα δημοκρατικά αιτήματα της ενσωμάτωσης με τους αναγκαίους περιορισμούς, της ομογενοποίησης και της ασφάλειας.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η εκλογή του είναι η πρώτη νίκη της Ευρώπης απέναντι στον σκοταδισμό. Ιδρυτικό γεγονός ανασυγκρότησης και ανασύνθεσης ενός κριτικού ευρωπαϊσμού. Οταν η Λεπέν μιλά στην μεταξύ τους τηλεμαχία για σύγκρουση, ο Μακρόν μιλά για όλα όσα ενώνουν τους γάλλους πολίτες και τους κάνουν ξεχωριστούς. Εκθέτει την προσωπικότητά του, τη μακραίωνη ωριμότητα των ιδεών του, την «ευρωπαϊκή επιτέλεση» ως αντίδοτο στον αντισυστημισμό των δημαγωγών. Εκείνη την ώρα δεν μιλά μόνο ως μελλοντικός πρόεδρος της γαλλικής δημοκρατίας, αλλά δίνει φωνή και ελπίδα σε όλους τους φιλοευρωπαίους πολίτες με τον εφαρμοσμένο αντιλαϊκισμό που δεν αποδέχεται τα εύκολα σχήματα και τον μανιχαϊσμό.
Επηρεασμένος, όπως αναφέρει ο Παναγιωτόπουλος, από την επιταγή του Στέφαν Τσβάιχ «να εξοπλιστούμε με όπλα όμοια με αυτά που διαθέτει ο εχθρός για να νικήσουμε τον ολοκληρωτισμό», αρνείται να παραχωρήσει στους εχθρούς της ανοικτής κοινωνίας τον δημοκρατικό λαό και τη λαϊκότητα. Είναι έτοιμος να σκηνοθετήσει το δικό του πλήθος, να κατεβάσει τον κόσμο στον δρόμο, να δώσει τη μάχη του. Αυτή θα είναι η καταστατική στιγμή για την «Ευρώπη εκ Νέου».
Η δυσχέρεια της στιγμής
Ποιο όμως είναι το πλαίσιο στο οποίο μπορεί να κινηθεί; Αναμφίβολα ο γάλλος πρόεδρος βρίσκεται σε εξαιρετικά δύσκαμπτη ιστορική στιγμή. Ο συμβιβασμός που ορθώς επιχείρησε με τη Γερμανία σε σχέση με τον οικονομικό εθνικισμό της δεύτερης φαίνεται να μην μπορεί να προχωρήσει. Η μερκελική πολιτική των ανοιχτών συνόρων αναζωπύρωσε τον φόβο τόσο στην Ευρώπη, δημιουργώντας πολλαπλούς βιότοπους εκκόλαψης δημαγωγών – και ενίοτε εξτρεμισμών -, όσο, όπως φαίνεται από τα τελευταία εκλογικά αποτελέσματα που οδήγησαν στη σχεδιασμένη απόσυρση της καγκελαρίου από την πολιτική, και στη χώρα της. Είτε ήθελε την αναπαραγωγή του σχήματος χαμηλοί μισθοί – υψηλή ανταγωνιστικότητα, είτε να λύσει το δημογραφικό της ζήτημα, είτε αυτό που με ακρίβεια επισημαίνεται στο επίμετρο ως «νέος εθνικισμός της γερμανικής ηθικής υπεροχής» – αυτή τη φορά – η πολιτική της αποσταθεροποίησε το κοινωνικό συμβόλαιο. Οταν σε κοινωνία χαμηλής κοινωνικής κινητικότητας και υπερ-δεκαετών καθηλωμένων μισθών επιβάλλεις κάποιο νέο μοντέλο ζωής με άνωθεν αποφάσεις, είναι μοιραίο να εξαντληθεί το πολιτικό σου κεφάλαιο.
Η απαξίωση όμως της Μέρκελ δεν μπορεί να αποτελέσει την ήττα της Ευρώπης. Ο Μακρόν καλείται να απαντήσει στους χαμένους της παγκοσμιοποίησης, στο νέο πρεκαριάτο, στην αποβιομηχανοποίηση, στην ευρωπαϊκή σκουριά, στην κοσμική διασάλευση, στα αδιέξοδα της κοσμοπολιτικής ηγεμονίας, στη βαναυσότητα του ριζοσπαστικού Ισλάμ, στη βαρβαρότητα της προσφυγικής εκμετάλλευσης, στην πολιτισμική ανασφάλεια και στην υποστασιακή δυναμική της εθνικής ταυτότητας, στην αυξανόμενη υπαρξιακή αγωνία, αλλά και στην αποξένωση όσων δεν εμπιστεύονται την πολιτική και τους πολιτικούς. Να κοιτάξει στα μάτια τον κόσμο που ζει το παράδοξο της ινσταγκραμικής δημοκρατίας όπου όλα φαίνονται πιθανά και κοντινά, αλλά δεν είναι. Και δεν είναι γιατί το λεγόμενο ασανσέρ της κοινωνικής κινητικότητας είναι μονίμως καθοδικό, γιατί τα μεσαία στρώματα αδυνατούν να εγγράψουν τον εαυτό τους σε καλύτερη μελλοντική οπτική, γιατί οι λαϊκές προσδοκίες έχουν περιθωριοποιηθεί, γιατί η προοδευτική πεποίθηση, η προσμονή και η γενικευμένη αισιοδοξία των 90s έχουν παρέλθει.
Στις 7 Σεπτεμβρίου 2017 ο Μακρόν σε μια ομιλία οραματικών χαρακτηριστικών στάθηκε μπροστά στο αθηναϊκό κοινό και μίλησε στους ευρωπαίους πολίτες. Διατηρώ τις επιφυλάξεις μου ως προς τη δυνατότητα επίτευξης της ευρωπαϊκής εθνικής κυριαρχίας. Δεν μπορώ όμως να κρύψω πως το σούρουπο εκείνο έγινε το απάγκιο κάθε δημοκράτη της ηπείρου.
Ο κ. Σπύρος Πανταζής είναι δικηγόρος Αθηνών με εξειδίκευση σε ζητήματα Ατομικών Δικαιωμάτων και Ποινικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Nottingham.
