Ο λόγος της αλήθειας

Η «τέχνη της τέχνης» στην κλασική αρχαιότητα, όπως επιγραμματικά αναφέρεται σε έναν στίχο του «Οιδίποδα Τυράννου» του Σοφοκλή, είναι αυτή του κυβερνάν. Στον Γρηγόριο Ναζιανζηνό, αντίθετα, οκτώ αιώνες αργότερα, με τον ίδιο όρο δηλώνεται μια άλλη μορφή διακυβέρνησης, αυτή της καθοδήγησης των ψυχών. Και στις δύο περιπτώσεις, παρατηρούσε το 1980 στις διαλέξεις του στο Κολέγιο της Γαλλίας ο Μισέλ Φουκό (1926-1984), προϋποτίθεται αυτό που εκείνος αποκαλεί «πράξεις αλήθειας». Η άσκηση της εξουσίας δεν απαιτεί μόνο πράξεις υπακοής και υποταγής, συναρτάται με ένα «καθεστώς αλήθειας» το οποίο συνδέεται με την αποκάλυψη του υποκειμένου: ποιος είμαι, τι είδα, τι έκανα. Εκδήλωση της στροφής του Φουκό από τις λογοθετικές πρακτικές στη μελέτη του εαυτού και της υποκειμενικότητας κατά την αρχαιότητα και τον πρώιμο χριστιανισμό, οι διαλέξεις αυτές που εκδόθηκαν μεταγενέστερα στη σειρά των Παραδόσεων στο Κολέγιο της Γαλλίας με τίτλο Για την κυβέρνηση των ζωντανών έχουν ξεχωριστή θέση στη γόνιμη ύστερη προβληματική του. Η ρωμαϊκή αρχαιότητα Αφετηρία του Φουκό αποτελεί η ρωμαϊκή αρχαιότητα, συγκεκριμένα ένα χωρίο του Δίωνος Κασσίου. Ο ρωμαίος ιστορικός περιγράφει τον διάκοσμο της αίθουσας όπου απέδιδε δικαιοσύνη ο αυτοκράτορας Σεπτίμιος Σεβήρος (193-211 μ.Χ.): η αναπαράσταση του έναστρου ουρανού τη νύχτα της γέννησής του στην οροφή υποδήλωνε τη θεμελίωση της πολιτικής και δικαστικής του εξουσίας στην τάξη του κόσμου. Στον «Οιδίποδα Τύραννο» του Σοφοκλή, αντίθετα, προβάλλεται η αναγκαιότητα της αλήθειας για την επωφελή για την πόλη άσκηση της εξουσίας: ο Οιδίποδας, σημειώνει στο επίμετρο ο καθηγητής πολιτικής φιλοσοφίας Μισέλ Σενελάρ, «είναι ο άνθρωπος που πραγματώνει την ενότητα γνώσης και εξουσίας» και καταδικάζεται γιατί επιχειρεί να χρησιμοποιήσει την «αληθουργία», σύμφωνα με τον όρο του Φουκό, προς όφελός του. Ενώ, όμως, η ανάγνωση της τραγωδίας υπό αυτό το πρίσμα (εισαγωγή σε νέο δικαιικό σύστημα με εξέταση μαρτύρων, εμπλοκή του εαυτού με την αληθοέπεια) μυεί τον αναγνώστη στο επιχείρημα, το ουσιαστικό επίκεντρο της εμπεριστατωμένης ανάλυσης του συγγραφέα είναι οι αναδυόμενες χριστιανικές πρακτικές των πράξεων αλήθειας: βάπτισμα, εξομολόγηση, κατήχηση και καθοδήγηση συνειδήσεων. Ο πρώιμος χριστιανισμός Κατήχηση, βάπτιση και ομολογία προϋποθέτουν τον εξαγνισμό της ψυχής που αποτελεί την οδό για την πρόσβαση στην αλήθεια. Οι διαδικασίες του πρώιμου χριστιανισμού ως τον 3ο-4ο μ.Χ. αιώνα, προβλέπουν την εξέταση ως προς το επάγγελμα, την κοινωνική και ιδιωτική του ζωή, το ήθος και τον χαρακτήρα του, εξέταση που επαναλαμβάνεται πριν το βάπτισμα αναφορικά με τον βίο που διήγε ως κατηχούμενος. Εφόσον αμαρτήσει όντας πλέον βαπτισμένος, το τελετουργικό της μετάνοιας στηρίζεται στην πραγμάτωση της εξομολόγησης «ως τρόπου ζωής, ως τρόπου ύπαρξης, ως τρόπου διατροφής»: «ξαπλώνουμε σε σακιά και στάχτες, […] τυλίγουμε το χώμα μας με κουρέλια, […] πίνουμε και τρώμε πολύ απλά», γράφει ο Τερτυλλιανός. Πρόκειται για τελετουργικό αλήθειας, το οποίο συνιστά μια δραματουργία αυτοπαρουσίασης του μετανοούντος με δημόσιο χαρακτήρα. Σταδιακά, αρχές του αναπτυσσόμενου την ίδια εποχή μοναχισμού συνδέονται με τις πρακτικές αυτές, κυρίως η υπακοή, η ομολογία και η εξέταση εαυτού – όχι όμως με την έννοια της κλασικής αρχαιότητας, αλλά ανασημασιοδοτημένες. Η εξέταση εαυτού, για παράδειγμα, δεν ταυτίζεται με την ανασκόπηση που συνιστούσε ο ρωμαίος φιλόσοφος Σενέκας, είναι μια διαρκής διαλογή σκέψεων που διακρίνει επί τόπου το ωφέλιμο από το εξοβελιστέο. Ο χριστιανός, επισημαίνει επιγραμματικά ο Φουκό, οφείλει να αποβεί εκατόνταρχος της συνείδησης και πορθμέας των ιδεών του. Ιδιες πηγές, άλλη οπτική Οι διαλέξεις του Μισέλ Φουκό έχουν το προνόμιο να φωτίζουν θεματικές που επεξεργαζόταν πυκνότερα στα βιβλία του, αλλά και να αναδεικνύουν τον τρόπο με τον οποίο ο ιστορικός και ο φιλόσοφος μπορεί να διαβάζει τις ίδιες πηγές υπό διαφορετική οπτική. Αλλες απαντήσεις, για παράδειγμα, επιδιώκει ο Φουκό να αποσπάσει από τον Τερτυλλιανό και τον Κασσιανό τώρα ερωτώντας τους για την αλήθεια και την εξομολόγηση, άλλες στους δύο τελευταίους τόμους της Ιστορίας της σεξουαλικότητας όπου ενδιαφέρεται για την παρθενία και τον γάμο. Ωστόσο, και τα δύο βιβλία συνιστούν μέρος ενός συνεχούς, αλληλένδετα και αλληλοσχολιαζόμενα κατά μία έννοια, εφόσον οι ομολογίες της σάρκας εντάσσονται στο ευρύτερο πλαίσιο των ομολογιών της αλήθειας. Ταυτόχρονα, η φύση των παραδόσεων ευνοεί την αποσπασματικότητα: στους Μη κανονικούς το 1975 ο Φουκό εξαγγέλλει μια ολόκληρη θεματική την οποία δεν προλαβαίνει να διδάξει, εδώ παραλείπει ή συντομεύει για λόγους χρόνου, αλλού επεκτείνει τις υποθέσεις εργασίας του, διορθώνει προηγούμενες λανθασμένες αναφορές, προβαίνει σε παρεκβάσεις. Σε συνδυασμό με την προφορικότητα του λόγου, μια ελευθερία διακριτή από την επίμονη επιμέλεια και τη λογοτεχνικότητα του γραπτού του, αυτή η διάστασή τους καθιστά κάποτε γοητευτικότερες για τον αναγνώστη παρόμοιες πιο ελεύθερες ασκήσεις έρευνας από τα μεθοδικά, ολοκληρωμένα έργα του. {SYG}Μισέλ Φουκώ {SYG}{TIT}Για την κυβέρνηση των ζωντανών. Μαθήματα στο Κολέγιο της Γαλλίας, 1979-1980{TIT}{EKD}Μετάφραση Γιώργος Καράμπελας – Πάρης Μπουρλάκης. Εκδόσεις Εστίας, 2020, σελ. 656, τιμή 29 ευρ{EKD}ώ

Η εξομολόγηση και η παρουσίαση του εαυτού ενώπιον της εξουσίας αναλύονται διεξοδικά σε έναν κύκλο ύστερων διαλέξεων του γάλλου φιλοσόφου Μισέλ Φουκό

Πρώτη δήλωση Μητσοτάκη για Σαμαρά: Σταθερή η κυβερνητική πλειοψηφία, εκλογές το 2027

Τι σημαίνει η κρίσιμη στροφή των ΗΠΑ στο Ουκρανικό - Πώς θα αντιδράσει ο Πούτιν

Βασίλης Μαντζουράνης: Σκοτώθηκε μπροστά στα μάτια των δίδυμων παιδιών του

Θανάσης Χατζόπουλος: Επιστροφή στην πεζογραφία με τον «Κρατήρα»

Γεώργιος Μπαμπινιώτης: Η νέα επιστημονική αυτοβιογραφία του

«Ζυγός»: Το μυθιστορηματικό πορτρέτο του Λι Χάρβεϊ Οσβαλντ ξανά στα ελληνικά

«Hildegard εσχάτη»: Ωδή στο πάθος της οδύνης

Ειρήνη Μουρτζούκου: Κατεπείγουσα εντολή της ΕΛ.ΑΣ να βρεθεί η 24χρονη

Σύνταξη: Πώς θα βγείτε νωρίτεραι γίνεται με τα πλασματικά έτη

Ελαιόλαδο: Σε τι τιμή πουλάει ο παραγωγός, πόσο θα πληρώσει ο καταναλωτής

Αδυναμία

Ολόκληρη η συνέντευξη του Αντώνη Σαμαρά στο Βήμα της Κυριακής που οδήγησε στη διαγραφή του

Τι σημαίνει η κρίσιμη στροφή των ΗΠΑ στο Ουκρανικό - Πώς θα αντιδράσει ο Πούτιν

Ετοιμάζει έκπληξη

Γενική απεργία την Τετάρτη: Πώς θα κινηθούν τα ΜΜΜ - Ποιοι συμμετέχουν

Πολυτεχνείο 1973: Η εξομολόγηση του οδηγού του τανκ στο «ΒΗΜΑ»

Πέθανε ο Σαρλ Ντιμόν, συνθέτης του θρυλικού τραγουδιού «Non, je ne regrette rien»

Η συνέντευξη Σαμαρά στο ΒΗΜΑ που οδήγησε στη διαγραφή του

Η συνέντευξη Σαμαρά στο ΒΗΜΑ που οδήγησε στη διαγραφή του

Επόμενη στάση λογότυπο: Πώς το μετρό Θεσσαλονίκης «εκτροχιάστηκε» πριν λειτουργήσει

Οι άνθρωποι του προέδρου δείχνουν τις προθέσεις του

Οι «Δημοκρατικοί» του Στέφανου Κασσελάκη - Οι στόχοι του για το νέο κόμμα

Επιστρέφει ο ΣΥΡΙΖΑ στο 2010; Ποιες οι παράμετροι του 3,5%

Αύγουστος Κορτώ: «Με αγαπούν με μιαν αγάπη δυσανάλογη ως προς την προσφορά μου»

ΠαΣοΚ vs κυβέρνησης με αιχμή τα εργασιακά - Οι 4 επόμενες κινήσεις

Τι αλλάζει για το ΠαΣοΚ αν εκπέσει από αξιωματική αντιπολίτευση ο ΣΥΡΙΖΑ

Αργύρης Ξάφης: «Η κυβέρνηση θεωρεί ότι όλοι συνομωτούν εναντίον της»

Από όλα είχε το μενού των βουλευτών στο δείπνο με τον Ανδρουλάκη - Η στιγμή που ξεχώρισε

Ταινίες: Αλμοδόβαρ vs Ρίντλεϊ Σκοτ, ευθανασία, δίψα για εκδίκηση και ένα ελληνικό δράμα

Θανάσης Χατζόπουλος: Επιστροφή στην πεζογραφία με τον «Κρατήρα»

Σκι σε μερικές από τις πιο δημοφιλείς πίστες εκτός Ευρώπης

Σινεμά στη σέντρα: Νίκες, κόντρες και ευτράπελα στο Φ.Κ.Θ.

Η ασιατική σφήκα είναι το πιο «γερό ποτήρι»

Η ζάχαρη στα μωρά αυξάνει τον κίνδυνο για διαβήτη

Ειδήσεις

International Edition

Γνώμες

Μόνο στο Βήμα

ΒΗΜΑgazino

Grace

Podcasts

Videos

Newsletters

Συνδρομές

Special Editions