Μετά την επιτυχία των graphic novels που εμπνέονται από γνωστά λογοτεχνικά έργα και σημαντικά επεισόδια της Ιστορίας, η αφήγηση της ζωής ξεχωριστών προσώπων αναδύεται ως μια τρίτη διακριτή σεναριακή κατεύθυνση.

Στις κριτικά αναγνωρισμένες βιογραφίες Γιαννούλης Χαλεπάς (εκδ. Πατάκη, 2019) των Δημήτρη Βανέλλη – Θανάση Πέτρου και Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή (εκδ. Παπαδόπουλος, 2021) των Ελπιδοφόρου Ιντζέμπελη – Παναγιώτη Πανταζή προστίθεται τώρα μια βιογραφία του Νίκου Καζαντζάκη, σε δύο τόμους, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα: Καζαντζάκης. 1: Η κρητική ματιά, 1883-1919 και Καζαντζάκης. 2: Ο πολύβουος κόσμος, 1921-1957 (2025) σε σενάριο του Αλέν Γκλικός και σκίτσο του Αντονέν.

Οι εκδόσεις Διόπτρα, που απέκτησαν πριν από λίγα χρόνια τα δικαιώματα έκδοσης του έργου του Καζαντζάκη στα ελληνικά, επενδύουν συστηματικά στην πλαισίωσή του και στη μεταφορά του σε άλλες αναγνωστικές μορφές, φιλοδοξώντας, προφανώς, μέχρι την 1η Ιανουαρίου 2028, όταν το έργο του Καζαντζάκη γίνει κατά το νομικώς λεγόμενο «κοινό κτήμα», να έχουν εδραιωθεί ως εκδοτική εστία του καζαντζακικού έργου αλλά και κάθε έργου γύρω από τον κρητικό συγγραφέα.

Στη βιβλιοθήκη graphic novels βασισμένων σε γνωστά έργα του Καζαντζάκη που έχει δημιουργηθεί – Soloúp, Ζοrμπάς – Πράσινη πέτρα ωραιοτάτη (2023), Παναγιώτης Πανταζής, Καπετάν Μιχάλης (2023) –, προστίθεται τώρα η βιογραφία των Γκλικός – Αντονέν.


Allain Glykos. Καζαντζάκης. 1: Η κρητική ματιά, 1883-1919. Εικονογράφηση Antonin. Μετάφραση Κατερίνα Ζωγραφιστού. Εκδόσεις Διόπτρα, 2025, σελ. 216, τιμή 17,70 ευρώ

«Μοίρες που είναι αξεχώριστα δεμένες»

Το ενδιαφέρον είναι πως η βιογραφία πρωτογράφτηκε στα γαλλικά για ένα μη ελληνικό κοινό και κυκλοφόρησε (2021-2022) από τις εκδόσεις Cambourakis. Απόδοση του γαλλικού κειμένου, σε μετάφραση της Κατερίνας Ζωγραφιστού, αποτελεί η ελληνική έκδοση. Ωστόσο, ο 77χρονος συγγραφέας Αλέν Γκλικός είναι «μισός ξένος». Γεννημένος και μεγαλωμένος στη Γαλλία, έχει ελληνική καταγωγή, από τα Βουρλά της Μικράς Ασίας.

Τη ζωή του πρόσφυγα πατέρα του και του παππού του έχει αφηγηθεί, σε συνεργασία με τον Αντονέν, στο graphic novel Μανώλης (εκδ. Μικρός Ηρως, 2022). Γνώριμα είναι τα μέρη μας και στον 39χρονο κομίστα Αντονέν (Ντιμπουισόν), ο οποίος επισκέφθηκε Ελλάδα και Τουρκία για το graphic novel του Ernest (εκδ. Cambourakis, 2015), την ιστορία του δικού του παππού, ο οποίος, στρατιώτης στην Κιλικία, πιάστηκε αιχμάλωτος από τους Τούρκους από το 1919 ως το 1921.

Ακριβώς αυτή την οικειότητα, «τις μοίρες μας που είναι αξεχώριστα δεμένες με το μαρτύριο που πέρασαν οι Ελληνες», αλλά και τις πνευματικές τους συγγένειες, την κοινή αγάπη για τον Νίτσε, τον αντικληρικαλισμό τους, τη μάχη με την πένα και όχι το ξίφος επικαλείται ο Γκλικός σε μια φανταστική συνομιλία με τον Νίκο Καζαντζάκη ζητώντας του την άδεια να αφηγηθεί τη ζωή του. Εκείνος του απαντά «Διάβασε τα βιβλία μου, το παραμύθι είναι πιο αληθινό και από την αλήθεια».

Αναφορά… και Ταξιδεύοντας…

Αυτό φαίνεται πως έπραξε ο Γκλικός. Για τον πρώτο τόμο της καζαντζακικής βιογραφίας βασίζεται κυρίως στην αυτοβιογραφική Αναφορά στον Γκρέκο, ενώ ο δεύτερος τόμος αντλεί στοιχεία και από τα ταξιδιωτικά κείμενα του Καζαντζάκη. Στον πρώτο τόμο, ο Νίκος ξεκινά την αφήγηση από τα παιδικά του χρόνια. Οπως και στην Αναφορά, η μνημονική ανάκληση του βίου από τον Νίκο γίνεται με οδηγό άλλοτε φάσεις της ζωής ή διακριτές ιστορικές περιόδους (π.χ., Δημοτικό Σχολείο, Βαλκανικοί Πόλεμοι, Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος), άλλοτε πρόσωπα με τα οποία σχετίστηκε (οι πρόγονοι, ο κύρης, η μάνα, η Ιρλαντέζα, Γαλάτεια, Συνάντηση με τον Αγγελο Σικελιανό, Ελένη κ.ά.), κι άλλοτε τους τόπους που επισκέφθηκε (Αθήνα, Παρίσι, Ιταλία, Κίνα, Ρωσία κ.ά.).

Η ανταπόκριση με την Αναφορά δεν είναι ευθεία. Ο Γκλικός παίρνει την ελευθερία να μεταθέσει επεισόδια ενισχύοντας την οικονομία της αφήγησης και εξυπηρετώντας το τέχνασμα της συνομιλίας με τον Νίκο, χωρίς ωστόσο να αλλοιώσει την ουσία των επισήμως μαρτυρούμενων από τον ίδιο τον Καζαντζάκη. Το αφηγηματικό του προσωπείο τού επιτρέπει όμως να παρέμβει κάνοντας παρατηρήσεις ερμηνευτικές στον συνομιλητή του, Νίκο. Χαρακτηριστικό είναι το σχόλιο για τη σχέση του Καζαντζάκη με τις γυναίκες.

Αφού ο Νίκος τού έχει αφηγηθεί τη συνεύρεσή του με την Ιρλαντέζα στο ξωκλήσι του Ψηλορείτη, τον δύσκολο γάμο με την καλλιεργημένη Γαλάτεια, τη σχέση που κατέληξε σε φιλία με τη Μουντίτα (Ελλη Λαμπρίδη), την ψυχοσωματική αντίδραση στην προοπτική της επαφής με τη Βιεννέζα Φρίντα, τις ιστορίες με τη Ρωσίδα Ιτκα και τη Γιαπωνέζα Γιοσιρό, ο συνομιλητής του σχολιάζει πως ήταν «όλες γυναίκες επαναστατημένες, σου άνοιξαν την αγκαλιά τους αλλά σου έδωσαν κι ένα μάθημα ζωής».


Allain Glykos. Καζαντζάκης. 2: Ο πολύβουος κόσμος, 1921-1957 Εικονογράφηση Antonin. Μετάφραση Κατερίνα Ζωγραφιστού. Εκδόσεις Διόπτρα, 2025, σελ. 184, τιμή 17,70 ευρώ

Η αιματερή πορεία του Ανήφορου

Το σχέδιο του Αντονέν, ο οποίος αλλάζει διαρκώς από βιβλίο σε βιβλίο, ακολουθεί στη βιογραφία του Καζαντζάκη την καλλιτεχνικότερη φλέβα της γαλλικής σχολής κόμικ, με πόλεις και τοπία που παρουσιάζονται στη λεπτομέρειά τους αλλά και ιμπρεσιονιστικές απεικονίσεις, μια εικαστική γραφή στην οποία κυριαρχούν το κόκκινο, το κίτρινο, το γαλάζιο και το μαύρο. Ιστορικές φωτογραφίες, διάσημοι φιλελληνικοί πίνακες, η σκηνή των Ταυροκαθαψίων από την τοιχογραφία της Κνωσού αναπαρίστανται από το χέρι του Αντονέν βαθαίνοντας την αφήγηση με αναγνωρίσιμες και πολύσημες αναπαραστάσεις. Χριστός και Βούδας, Νίτσε και Λένιν είναι παρόντες μέσα από εικόνες και σύμβολα.

Η έντονη παρουσία του κόκκινου, δηλωτικού ασφαλώς της «αιματερής πορείας», των «κόκκινων πατημασιών» πάνω στις πέτρες του Ανήφορου που ήταν όλη η ζωή του Καζαντζάκη, είναι πυκνή και στους δύο τόμους. Αφήγηση και εικόνα έχουν μια ονειρώδη ποιότητα που καθιστά αυτή την εικονογραφική βιογραφία ζωηρό και καθηλωτικό ανάγνωσμα για τη ζωή του Καζαντζάκη.

Μέσα από την αφήγηση επεισοδίων της ζωής γίνεται και η παρουσίαση της κοσμοθεωρίας του αλλά και της συγγραφικής διαδρομής του Καζαντζάκη. Εκεί όμως όπου η έμφαση δίνεται στον λόγο, ο αναγνώστης ίσως προβληματιστεί. Στην ελληνική έκδοση, το γαλλικό σενάριο του Γκλικός – που αντλεί αυτούσιες φράσεις από την Αναφορά και το καζαντζακικό corpus – όταν μεταφράζεται στα ελληνικά δεν επιστρέφει στο καζαντζακικό ιδιόλεκτο αλλά αποδίδεται σε μια σύγχρονη ελληνική.

Διαβάζουμε «Ο ήλιος βασίλεψε, οι κορυφογραμμές του νου μου κρατούν ακόμα λίγο φως, μα η αγιασμένη νύκτα απλώνει» αντί για το καζαντζακικό «Ο ήλιος βασίλεψε, οι οροσειρές του μυαλού μου κρατούν ακόμα λίγο φως στην κορφή τους, μα η άγια νύχτα πλακώνει», ενώ η γειτονοπούλα Εμινέ των παιδικών χρόνων, που τον μυεί στο μυστήριο της ζέστας του γυναικείου κορμιού, διαβάζουμε πως «ήταν άσπρη, στρουμπουλή, τα μαλλιά της ήταν χωρισμένα σε λεπτά κοτσιδάκια κι από κάθε κοτσιδάκι κρεμόταν ένα κοχύλι, για να διώχνει το κακό μάτι» αντί του αυθεντικού «ήταν άσπρη, στρουμπουλή, με ψιλά ψιλά κοτσιδάκια τα μαλλιά της, κι από το κάθε κοτσιδάκι κρέμουνταν, για να μην την πιάνει το κακό μάτι, ένα κοχύλι».

Οι διαφορές δεν είναι μεγάλες· ενδεχομένως μια απόδοση στην τρέχουσα γλώσσα κρίθηκε προτιμότερη για ένα νεανικό κοινό. Βρίσκουμε, λοιπόν, τα «Συναξάρια» της Αναφοράς ως «Βίους αγίων» στον πρώτο τόμο του graphic novel, αλλά μας ξενίζει η παλαιότερη γραφή «Γυιος» στον τίτλο του ομώνυμου κεφαλαίου, όταν στην πρόσφατη έκδοση της Αναφοράς απαντά ήδη το απλοποιημένο «Γιος».

Ωστόσο, ο αναγνώστης που επιθυμεί να παρακολουθήσει την πολυάνθρωπη, βουερή ζωή του Καζαντζάκη δεν θα απογοητευθεί. Θα τον δει να ταξιδεύει με τον Αγγελο Σικελιανό στο Αγιον Ορος, θα τον βρει στην Κόκκινη Πλατεία της Μόσχας και στον Καύκασο να επαναπατρίζει πρόσφυγες με εντολή Ελευθέριου Βενιζέλου, θα τον δει στην Αίγινα της Κατοχής μαζί με την Ελένη να γράφει την Οδύσσειά του, στην Αλεξάνδρεια στο σπίτι του Καβάφη, στην Αλσατία με τον Αλμπερτ Σβάιτσερ. Ταξίδια και συνομιλίες που είναι μια καλή αφορμή για να επισκεφθεί ο ίδιος ο αναγνώστης το έργο του κρητικού συγγραφέα και να συνθέσει το δικό του «παραμύθι» της ζωής του.