ΓιώργοςΘ. Μαυρογορδάτος
Τα γράμματα στην Πάολα
Τι μας λένε για τον Κωνσταντίνο Α’
Εκδόσεις Πατάκη, 2018
σελ. 155, τιμή 8,50 ευρώ
Αυτός τής έγραφε πως είναι «γουρούνι» και «παλιάνθρωπος». Αυτή τού έγραφε πως ήθελε «να τον έγδερνε με τα νύχια της». «Λατρεύω όλο το σώμα σου» της έγραφε αυτός. «Τα γράμματά σου με διεγείρουν τόσο τρομερά». Αυτή του έριχνε τα χαρτιά. Κι αυτός τα πίστευε. Αυτός είναι ο διάδοχος και κατόπιν βασιλιάς Κωνσταντίνος Α’, ο λαϊκός ήρωας των Βαλκανικών Πολέμων. Κι αυτή είναι η Πάολο Λοτέρο, μια ιταλίδα ηθοποιός και τυχοδιώκτρια. Ο Κωνσταντίνος και η Πάολα έγιναν εραστές, μια σχέση που στο μεγαλύτερο μέρος της παρέμεινε ανεπίδοτη, παρόλο που αποτυπώθηκε σε μια σειρά επιστολών.
Τα γράμματα του Κωνσταντίνου Α’ προς την Πάολα «διαβάζει» τώρα ο ιστορικός Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, ο συγγραφέας των βιβλίων «1915, Ο εθνικός διχασμός» και «Μετά το 1922, Η παράταση του διχασμού». Τα διαβάζει όχι για το αισθησιακό τους μέρος, αλλά γιατί, όπως γράφει, «τα γράμματα αυτά μάς λένε πολλά για την προσωπικότητα του Κωνσταντίνου, από το ίδιο του το χέρι». Οι 68 επιστολές του Κωνσταντίνου, που φυλάσσονται στο Πολιτικό Αρχείο του υπουργείου Εξωτερικών της Γερμανίας, έχουν μια σημαντική εκδοτική ιστορία. Για πρώτη φορά εκδόθηκαν από την αποδέκτη τους, την Πάολα, το 1925. Ηταν μια έκδοση στα αγγλικά, με αρκετές επεμβάσεις της Πάολας. Η πρώτη ελληνική μετάφραση των επιστολών (σχεδόν όλων) χρονολογείται μόλις το 2011, σε μια έκδοση της γνωστής δημοσιογράφου Αλεξάνδρας Στεφανοπούλου.
Μόνο εννιά μέρες
Ο Κωνσταντίνος γνώρισε την Πάολα στην Αθήνα, τον Ιούνιο του 1912, σε μια δεξίωση στο ξενοδοχείο της «Μεγάλης Βρεταννίας». Φαίνεται ότι την ερωτεύτηκε κεραυνοβόλα, coup de foudre, όπως λένε οι Γάλλοι. Ηταν τότε 44 ετών και παντρεμένος από το 1889 με την πρωσίδα πριγκίπισσα Σοφία, αδελφή του Κάιζερ Γουλιέλμου. Με τη Σοφία είχε ήδη πέντε παιδιά, ανάμεσά τους ο πρίγκιπας Αλέξανδρος, «συνένοχος» του πατέρα του στη σχέση του με την Πάολα. Το έκτο παιδί, η Αικατερίνη, γεννήθηκε μέσα στους Βαλκανικούς. Ηταν η πριγκίπισσα που βάφτισε ο ελληνικός στρατός, κι έτσι ο βασιλιάς απέκτησε το προσωνύμιο ο «κουμπάρος».
Τρεις εβδομάδες μετά τη συνάντηση στην Αθήνα, ο Κωνσταντίνος πέρασε δυόμισι μέρες με την Πάολα στο γαλλικό θέρετρο Ντοβίλ, ενώ πήγαινε στην Αγγλία για να συναντήσει τη Σοφία και τις δύο κόρες τους, την Ελένη και την Ειρήνη. Από την Αγγλία αρχίζει και η αλληλογραφία των δύο εραστών. Επιστρέφοντας στην Αθήνα, πέρασε ακόμη μία μέρα με την Πάολα στο Παρίσι. Τον Σεπτέμβριο του 1912, ο Κωνσταντίνος είναι μόνος του στην Αθήνα, καθώς όλη η βασιλική οικογένεια απουσιάζει. Περνάει εννιά ολόκληρες μέρες μαζί με την Πάολα στο Τατόι. Είναι το μεγαλύτερο διάστημα που οι δύο εραστές θα μείνουν μαζί. Εκεί όλοι οι τύποι και όλες οι συμβάσεις καταλύονται. Μετά το Τατόι η Πάολα του γράφει για πρώτη φορά στον ενικό. «Το γράμμα σου μ’ έβαλε στον ουρανό» της απαντάει αυτός. «Πρώτα το ότι μου απευθύνεσαι στον ενικό είναι το άκρον άωτον της καλοσύνης σου για μένα. Το είχα επιθυμήσει τόσο πολύ…». Θα ξαναβρεθούν για λίγο τον Ιούλιο του 1913 στη Θεσσαλονίκη, μέσα στους Βαλκανικούς. Υστερα, φευγαλέα, στο Παρίσι, τον Σεπτέμβριο του 1913. Και τέλος, μετά από εννιά χρόνια, το 1922, λίγο καιρό πριν ο Κωνσταντίνος πεθάνει στο Παλέρμο.
Μολονότι υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που οι δύο εραστές δεν αλληλογραφούν – δεν υπάρχουν γράμματα ή τουλάχιστον δεν έχουν διασωθεί μεταξύ 18 Σεπτεμβρίου 1913 – 18 Οκτωβρίου 1915 και 24 Νοεμβρίου 1917 – 18 Ιουνίου 1921 – η επιστολική σχέση είναι πολύ δυνατή, τουλάχιστον από την πλευρά του Κωνσταντίνου. Δεν είναι τυχαίο ότι σε όλα τα γράμματα ο θεσμικός ρόλος του ως διαδόχου, ως βασιλιά, ως αρχιστρατήγου διαπλέκεται στενά με τις ερωτικές προθέσεις του ή και τις φαντασιώσεις του.
Το αντικείμενο του πόθου
Ποια ήταν η Πάολα; Η ιταλίδα ηθοποιός είχε γεννηθεί το 1881. Το 1909, στο Λονδίνο, όπου μάλλον έπαιζε σε κάποιο θέατρο, γνώρισε έναν έκπτωτο και ξεπεσμένο γερμανό πρίγκιπα, που είχε διατηρήσει τον τίτλο του κόμη Οστχάιμ. Τον παντρεύτηκε και ουσιαστικά τον συντηρούσε. Χώρισαν το 1911 και η Πάολα διατήρησε τον τίτλο της κόμισσας, προσθέτοντας από δίπλα και τον τίτλο της πριγκίπισσας. Αλλωστε ως «Πάολα του Οστχάιμ, Πριγκίπισσα Σαξονίας και Βαϊμάρης» εξέδωσε το 1925 τα γράμματα του Κωνσταντίνου.
Μετά το διαζύγιό της, η Πάολα κυκλοφορούσε σε αυλές και αριστοκρατικά περιβάλλοντα της Ευρώπης. Ηταν τώρα σειρά της να τη συντηρούν. Το έκανε και ο Κωνσταντίνος. Μολονότι από τις επιστολές έχουν απαλειφθεί ή σβηστεί όλες οι αναφορές στις οικονομικές δοσοληψίες τους, κάτι έχει μείνει. Λίγο μετά την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων, ο Κωνσταντίνος, ενώ βρίσκεται στα Σέρβια, λαμβάνει ένα γράμμα από την Πάολα με λογαριασμούς από τη μοδίστρα της. Θεωρεί την πράξη «απόδειξη εμπιστοσύνης» και γράφει αμέσως στην Πάολα: «Στα μέρη όπου βρίσκομαι δεν μπορώ να γράψω επιταγή, ελπίζω ότι θα μπορέσω να το κάνω σε μερικές μέρες». Η Πάολα εκτός από χαρτορίχτρα ήταν και χαρτοπαίχτρα. Επαιζε πόκερ και του ζητούσε χρήματα. «Είναι κι αυτή τη φορά το πόκερ;» τη ρωτούσε στις 2 Ιανουαρίου 1913. Αλλά δεν ήταν μόνο τα χρήματα. Ηταν και τα δώρα. Ανάμεσά τους αυθεντικά μυκηναϊκά κοσμήματα. Η Πάολα είχε μάλιστα σκεφτεί να αξιοποιήσει οικονομικά και τα γράμματα του Κωνσταντίνου από το μέτωπο. Ηθελε να τα εκδώσει σαν πολεμικές ανταποκρίσεις, καθώς ήταν μακροσκελή και στέλνονταν μέσα από το στρατηγείο. Φαίνεται όμως ότι ο Κωνσταντίνος αντιστάθηκε, ίσως γιατί θα γινόταν αμέσως φανερή η ταυτότητα του αποστολέα τους.
Το ψυχογράφημα
«Τα γράμματά του προς την Πάολα διατρέχει ο έντονος εγωκεντρισμός, που χαρακτηρίζει γενικά τον Κωνσταντίνο, πολύ πέρα από τις εγωιστικές εξάρσεις που περιμένει κανείς από έναν ερωτευμένο» γράφει ο Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος. Να λοιπόν ένα χαρακτηριστικό που αποκαλύπτουν τα γράμματα. Στις επιστολές του προς την Πάολα ο Κωνσταντίνος γράφει συχνά για τα παιδιά του. Ποτέ όμως για τη γυναίκα του. Η μόνη γυναίκα η οποία υπάρχει στις επιστολές είναι η μητέρα του, η Ολγα. Σε μία επιστολή του διηγείται στην Πάολα ένα όνειρό του, όπου συνυπάρχουν η ερωμένη του και η μητέρα του. Η ψυχαναλυτική ερμηνεία είναι αναπόφευκτη, η υποταγή σ’ ένα γυναικείο αρχέτυπο. «Πάντοτε ησθάνθην ότι θα ελάτρευα μίαν γυναίκα η οποία θα με διέτασσε» έγραφε στην Πάολα.
Η ρήξη με τον Βενιζέλο και τα κρατικά μυστικά
{AR}Ο Κωνσταντίνος δεν έγραφε πολύ. Αλλά τα γράμματά του προς την Πάολα είναι μακροσκελή. Ο ίδιος το απέδιδε σε αυτήν. «Είναι γνωστό ότι δεν γράφω ποτέ και χρειάστηκε η επιρροή σας επάνω μου για να με εξαναγκάσει». Της έγραφε για τα πάντα, ακόμα και για τα πιο λεπτά εθνικά θέματα. Φράσεις όπως «σου το λέω τελείως εμπιστευτικά» ή «θα σου πω ένα μεγάλο κρατικό μυστικό που είναι κατά βάθος δήθεν μυστικό» διατρέχουν τις επιστολές. Ισως εδώ να στηρίζεται η φήμη ότι η Πάολα ήταν κατάσκοπος των Γερμανών, πράγμα που δεν έχει αποδειχθεί. «Α, πόσο έχω μπουχτίσει μ’ όλη αυτή τη βρώμικη πολιτική» της έγραφε το 1917. Λίγο μετά την έναρξη του πολέμου τής έγραφε: «Νομίζω ότι θα γίνω αλκοολικός. Νιώθω τρομερά κουρασμένος και επιστρέφοντας πίνω σκέτο ουίσκι, θα γίνω μεθύστακας». (Βέβαια είναι γνωστό ότι ο Κωνσταντίνος είχε το προσωνύμιο «Ούζος».) {AR}
Χαίρεται με την αποδοχή που συναντά στον πόλεμο και στέλνει περιγραφές στην Πάολα για συγκατοίκηση με 16 αξιωματικούς μέσα σε δύο δωμάτια ενός βρώμικου πανδοχείου ή για το μοίρασμα μιας κονσέρβας. Παρ’ όλα αυτά, λίγο πριν από τον πόλεμο, δεν έχει την καλύτερη γνώμη για τον στρατό «του». Γράφει στην Πάολα πως είναι περισσότερο εθνοφυλακή παρά στρατός και είναι δύσκολο να πολεμάει κανείς με αυτόν τον στρατό εναντίον εκπαιδευμένων Τούρκων.
Αισθάνεται Ελληνας και εκφράζεται απαξιωτικά για τους άλλους βαλκανικούς λαούς. «Οσο περισσότερο γερνάω εδώ τόσο περισσότερο βλέπω ότι ο μόνος πολιτισμένος λαός των Βαλκανίων είμαστε εμείς, οι Ελληνες».
Οι Βούλγαροι είναι η «πιο βρώμικη φυλή». Οσο για τους Σενεγαλέζους του στρατού της Αντάντ, «θα μπορούσαν να τους είχαν στείλει σε κάποιον ζωολογικό κήπο».
Και ο Βενιζέλος πού υπάρχει σε αυτές τις επιστολές; Γράφει ο Μαυρογορδάτος: «Τα γράμματα του Κωνσταντίνου προς την Πάολα ενισχύουν την εντύπωση ότι, στην οριστική ρήξη του με τον Βενιζέλο, έπαιξε καταλυτικό ρόλο το διαπροσωπικό επίπεδο».
Ο ψυχίατρος Νίκος Τζαβάρας υπογράφει τον εισαγωγικό πρόλογο του βιβλίου. Μας δείχνει ότι τα υποκειμενικά δράματα συνδέονται απόλυτα και καμιά φορά προκαλούν τις περιπέτειες της Ιστορίας.
