Μάικλ Λιουέλιν Σμιθ: «Ο Διχασμός επηρέασε βαθιά την καριέρα του Βενιζέλου»

^«Ο Βενιζέλος κατέλυσε στο ξενοδοχείο «Ερμής», όπου τον επισκέφθηκε στο δωμάτιό του ο Σπύρος Μελάς. Του άνοιξε ο Κλέαρχος Μαρκαντωνάκης. Εμφανίστηκε ο Βενιζέλος πίσω από ένα παραβάν, όπου χτένιζε τα μαλλιά και τα γένια του, κι άρχισε αμέσως να ρωτά τον Μελά για τις διαθέσεις της κοινής γνώμης…». 28 Δεκεμβρίου 1909 / 10 Ιανουαρίου 1910.

Ο Βενιζέλος φτάνει στον Πειραιά ύστερα από πρόσκληση του Στρατιωτικού Συνδέσμου. Η πολιτική του καριέρα στην Αθήνα ετοιμάζεται να αρχίσει… Τη ζωή του Ελευθερίου Βενιζέλου ζωντανεύει με τους τρόπους συναρπαστικής αφήγησης ο ιστορικός και διπλωμάτης σερ Μάικλ Λιουέλιν Σμιθ στη βιογραφία Venizelos. The Making of a Greek Statesman 1864-1914 (εκδ. Hurst).

Michael Llewellyn Smith

Venizelos. The Making of a Greek Statesman, 1864-1914

Εκδόσεις Hurst, 2021, σελ. 320, τιμή 38,25 ευρώ

Αυτός ο πρώτος τόμος της δίτομης βιογραφίας, ο οποίος κυκλοφορεί στα αγγλικά και αναμένεται ελληνική μετάφραση από τις εκδόσεις Εστία, παρακολουθεί τον Βενιζέλο στην πρώτη περίοδο της πολιτικής καριέρας του, όταν το άστρο του ανατέλλει για να μεσουρανήσει στα χρόνια μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους και ως το 1920, προτού αρχίσει να θαμπώνει στη λάμψη της μεγάλης πυρκαγιάς της Σμύρνης.

Εχοντας περάσει περισσότερη από τη μισή ζωή του μελετώντας τον Βενιζέλο και την εποχή του, από τα χρόνια της διδακτορικής του διατριβής στη δεκαετία του 1960 (Το όραμα της Ιωνίας. Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία, 1919-1922, μτφρ. Λίνα Κάσδαγλη, ΜΙΕΤ, 2009), και έχοντας ζήσει, ως πρέσβης του Ηνωμένου Βασιλείου στην Αθήνα, τρία χρόνια στο τελευταίο σπίτι του Βενιζέλου στο Κολωνάκι, νυν βρετανική πρεσβευτική κατοικία, ο σερ Μάικλ Λιουέλιν Σμιθ γράφει για τον Βενιζέλο με κριτική οικειότητα, αναζητώντας πίσω από τον πολιτικό στοιχεία του ανθρώπου Βενιζέλου. Τον αναζητήσαμε, σε ένα διάλειμμα από τη συγγραφή του δεύτερου τόμου της βιογραφίας, για να συζητήσουμε μαζί του για τον Βενιζέλο στο πλαίσιο της εποχής του και της δικής μας.

Στη βιογραφία σας δηλώνετε ευθύς εξαρχής ότι θεωρείτε τον Ελευθέριο Βενιζέλο «έναν από τους σπουδαιότερους ηγέτες της νεότερης Ελλάδας». Ποια στοιχεία του ως ηγέτη θαυμάζετε; Μπορεί να λειτουργήσει ως πρότυπο για τους σύγχρονους πολιτικούς;

«Θα ξεκινήσω από το δεύτερο ερώτημά σας για να ξεκαθαρίσω ότι οι συνθήκες μέσα στις οποίες έδρασε ο Βενιζέλος ως πρωθυπουργός και οι συνθήκες μέσα στις οποίες ενεργεί ένας σύγχρονος πολιτικός είναι τόσο διαφορετικές, που θα ήταν ανώφελο να προσπαθήσει κάποιος να τον μιμηθεί. Είχε όμως ικανότητες πολύ σημαντικές για έναν ηγέτη. Βασικό προτέρημά του ήταν η πολιτική ευφυΐα του και, όπως διαβάζουμε σε πηγές της εποχής, τις ιδιαίτερες διανοητικές του ικανότητες αναγνώριζαν και οι αντίπαλοί του. Η ευφυΐα αυτή συνδυαζόταν με μια απαράμιλλη ικανότητα για δράση. Λάμβανε γρήγορα αποφάσεις και δεν δίσταζε να αναλάβει δράση ακόμη και εν μέσω πολύ δύσκολων περιστάσεων. Ηταν, επίσης, πάρα πολύ εργατικός. Υπουργοί, γραμματείς και συνεργάτες του αναφέρουν ότι, όταν δεν ήταν απασχολημένος σε κάποιο υπουργικό συμβούλιο ή άλλη συνάντηση, ήταν με ένα βιβλίο στο χέρι, μια υπουργική αναφορά ή κάποια επιστολή, που τα μελετούσε μεθοδικά και τα λάμβανε υπόψη στις αποφάσεις του. Επιπλέον, ασκούσε μεγάλη γοητεία σε ανθρώπους κάθε κοινωνικής τάξης και ήταν εξαιρετικός συζητητής, με ικανότητα πειθούς που δύσκολα συναγωνίζονταν οι αντίπαλοί του».

Ευεργέτης της Ελλάδας «των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών», μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, ή «ταπεινός αριβιστής», «χάρμα των διπλωματών της Δύσης» κατά τον Σικελιανό και άλλους; Τι ήταν τελικά ο Βενιζέλος, σωτήρας ή ολετήρας;

«Επιτρέψτε μου να σας απαντήσω με τρόπο που ίσως φανεί ανορθόδοξος: ήταν σωτήρας της Ελλάδας για κάποια περίοδο, μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους, και θα εξακολουθούσε να είναι σωτήρας της χώρας αν η Ελλάδα είχε έναν διαφορετικό βασιλιά – δεν είχε όμως. Η σύγκρουση μεταξύ τους, που δεν βλέπω πώς θα μπορούσε να αποφευχθεί και δεν αποφεύχθηκε τελικά, είχε αντίκτυπο και στους δύο. Δεν θα προσάψω ευθύνες στον έναν ή στον άλλον, ωστόσο ο Διχασμός επηρέασε βαθιά την καριέρα του Βενιζέλου, και παρότι στα τελευταία χρόνια της πολιτικής του ζωής αναζήτησε τρόπους για να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στο Κόμμα των Φιλελευθέρων και στο Λαϊκό Κόμμα του Παναγή Τσαλδάρη, δεν πρόλαβε – και ίσως δεν θα τα κατάφερνε δεδομένης της εχθρότητας που υπήρχε ανάμεσα στα δύο κόμματα. Τον Βενιζέλο πρέπει να τον κρίνουμε βάσει των στόχων που ήθελε να επιτύχει. Το όραμά του για την Ελλάδα ήταν πολύ καθαρό. Σε ό,τι αφορά τη Μεγάλη Ιδέα, επιδίωκε την αύξηση των εδαφών της Ελλάδας και την αύξηση του πληθυσμού – το αν το επιδίωξε με τον σωστό τρόπο που τον οδήγησε στη Μικρασιατική Εκστρατεία η οποία κατέληξε στην Καταστροφή, όταν εκείνος δεν ήταν πλέον στην εξουσία, είναι ένα ζήτημα. Ηθελε επίσης να φέρει την Ελλάδα πιο κοντά στη Δυτική Ευρώπη, κοντά στα ανεπτυγμένα και προοδευτικά κράτη. Οπως απεδείχθη, το πολιτικό σκηνικό της εποχής του και η προσωπικότητα του Κωνσταντίνου Α΄ δεν βοηθούσαν στην επίτευξη των στόχων του όπως τους οραματιζόταν».

Τον Βενιζέλο «δεν τον καθορίζει ο εθνικισμός, σε καμία περίπτωση. […] Μέσω της εδαφικής επέκτασης της Ελλάδας προσδοκούσε τον εκσυγχρονισμό της χώρας και την ενδυνάμωση των θεσμών της», σημειώνετε στη βιογραφία σας. Στο θεσμικό επίπεδο είχε μεγαλύτερη επιτυχία;

«Σίγουρα πέτυχε τους στόχους του στο πρώτο μέρος της πολιτικής καριέρας του, το οποίο χαρακτηρίζεται από τη συνταγματική αναθεώρηση του 1911 – που εκσυγχρόνισε σε σημαντικό βαθμό το Σύνταγμα του 1864, με σημαντικές τροποποιήσεις σε θέματα δικαίου, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εργασίας κ.ά. – και μεταρρυθμίσεις στο πεδίο της εκπαίδευσης, με την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στο δημοτικό σχολείο το 1917 και τη συγγραφή αναγνωστικών όπως τα «Ψηλά Βουνά» του Ζαχαρία Παπαντωνίου, που είναι το αναγνωστικό με το οποίο έμαθα κι εγώ ελληνικά όταν πρωτοήρθα στην Ελλάδα. Στο δεύτερο μέρος της σταδιοδρομίας του, στα τέλη της δεκαετίας του 1920, η Ελλάδα ήταν βυθισμένη στη δηλητηριώδη ατμόσφαιρα του Εθνικού Διχασμού και η πολιτική ρευστότητα καθιστούσε δύσκολο τόσο για το Κόμμα των Φιλελευθέρων όσο και για το Λαϊκό Κόμμα να υλοποιήσουν τις πολιτικές τους χωρίς αυτές να αναιρεθούν πάραυτα από την ανάρρηση στην εξουσία του αντίπαλου κόμματος».

Είχε τη φήμη χαρισματικού διπλωμάτη. Ποιες ήταν οι σχέσεις του με τον βρετανό πρωθυπουργό Λόιντ Τζορτζ και τον ανερχόμενο Ουίνστον Τσόρτσιλ;

«Με τον Λόιντ Τζορτζ τους συνέδεε στενή σχέση αμοιβαίας εμπιστοσύνης και θαυμασμού, η οποία διατηρήθηκε και μετά την Καταστροφή, δείχνοντας ενδιαφέρον ο ένας για το έργο του άλλου. Με τον Τσόρτσιλ τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Είχαν στενό σύνδεσμο και συνεργασία πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ο Τσόρτσιλ, ως Πρώτος Λόρδος του Ναυτικού, επιδίωκε την καλλιέργεια καλών σχέσεων με το ελληνικό Ναυτικό. Αργότερα, όταν αλλάζουν οι αρμοδιότητές του, μειώνεται και το ενδιαφέρον του για την Ελλάδα. Θα τον ξαναβρούμε να ασχολείται με την Ελλάδα στο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων για την αποπληρωμή των δανείων που είχε λάβει η χώρα εξ αφορμής του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ωστόσο δεν θα υπάρχει πλέον το άμεσο ενδιαφέρον που τον διακινούσε στα χρόνια του πολέμου, μεταξύ 1913-1915».

Ο Βενιζέλος ήθελε να φέρει την Ελλάδα πιο κοντά στη Δυτική Ευρώπη, κοντά στα ανεπτυγμένα και προοδευτικά κράτη. Οπως απεδείχθη, το πολιτικό σκηνικό της εποχής του και η προσωπικότητα του Κωνσταντίνου Α΄ δεν βοηθούσαν στην επίτευξη των στόχων του όπως τους οραματιζόταν

«Είναι ένας σπουδαίος, πολύ σπουδαίος άνδρας, η Ελλάδα είναι σε καλά χέρια όσο ο Βενιζέλος κρατάει το τιμόνι της» σχολιάζει ο βρετανός πρωθυπουργός στις 29 Ιανουαρίου 1913, όπως διαβάζουμε στη βιογραφία σας. Η αμοιβαία εκτίμηση με τον Λόιντ Τζορτζ θόλωσε, θεωρείτε, την κρίση του Βενιζέλου όσον αφορά την υποστήριξη της Αγγλίας στη Μικρασιατική Εκστρατεία;

«Είναι πιθανό, και οπωσδήποτε ισχύει ότι ο Βενιζέλος υπερεκτιμούσε την ικανότητα του Λόιντ Τζορτζ να επηρεάζει τα γεγονότα στο μικρασιατικό μέτωπο. Θεωρούσε τον Λόιντ Τζορτζ τόσο ισχυρό πολιτικό, που πίστευε ότι μπορούσε να κάνει ό,τι ήθελε στη Βρετανία και να επηρεάσει την έκβαση του πολέμου στη Μικρά Ασία. Οπως αποδείχθηκε αυτό δεν ήταν αληθές, γιατί το Υπουργικό Συμβούλιο του Λόιντ Τζορτζ ήταν διχασμένο, αρκετοί υπουργοί του εναντιώνονταν στην ανάμειξη της Ελλάδας στην υπόθεση της Μικράς Ασίας και θεωρούσαν ότι έπρεπε να εξαιρεθεί από αυτήν».

Σας αποκαλύφθηκε στη διάρκεια της έρευνας και της συγγραφής της βιογραφίας ο μύχιος Βενιζέλος ή παραμένει κρυφός ο τρόπος σκέψης του;

«Ισχύει αυτό, από μία άποψη. Παρότι εύκολα καταλήγει κάποιος ότι ο Βενιζέλος ήταν άνθρωπος ευφυής, ικανός, γοητευτικός, δραστήριος, με καλές πολιτικές ιδέες, δύσκολα μπορεί να πει ότι γνωρίζει πώς σκεφτόταν. Στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του δεν κρατούσε ημερολόγιο, με μια-δυο εξαιρέσεις, όταν σημειώνει κάποια εξαιρετικά γεγονότα που του συνέβησαν – σημειώσεις τις οποίες βρίσκουμε στο Αρχείο του στο Μουσείο Μπενάκη. Υπάρχει ένα σύντομο ημερολόγιο του διαστήματος που διήρκεσαν οι συζητήσεις για τη λήψη απόφασης σχετικά με την ελληνική απόβαση στη Μικρά Ασία, μια ασχολίαστη καταγραφή γεγονότων που δεν αποκαλύπτει καμιά από τις σκέψεις του ούτε γι’ αυτήν την τόσο κρίσιμη απόφαση για τη ζωή της Ελλάδας και τη ζωή του ίδιου του Βενιζέλου τον Μάιο του 1919».

Αφιερώνετε δύο κεφάλαια στις γυναίκες της ζωής του. Ποιος ήταν ο ρόλος τους στην πολιτική του διαδρομή;

«Ο Βενιζέλος ήταν ερωτευμένος με την πρώτη του σύζυγο, τη Μαρία Κατελούζου, παρότι κάποιοι το αμφισβητούν. Ο πρόωρος θάνατός της ήταν μεγάλο πλήγμα για εκείνον, υπερβολικά βαρύ όπως εκτιμούν ορισμένοι. Η Μαρία έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην προσωπική ζωή του Βενιζέλου αλλά όχι στην πολιτική του ζωή, και η αλληλογραφία τους το διάστημα 1889-1890, όταν ήταν αρραβωνιασμένοι και ο Βενιζέλος βρισκόταν στην Αθήνα, αποτελεί σπάνια πηγή για την ιδιωτική ζωή του Βενιζέλου και την ψυχοσύνθεσή του. Η δεύτερη σύζυγός του, η Ελενα Σκυλίτση, με την οποία παντρεύτηκαν το 1921, μεσήλικες και οι δύο, ήταν διαφορετική περίπτωση. Εκείνη τον θαύμαζε από καιρό, από την πρώτη γνωριμία τους, πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Ελενα, από τον κύκλο των εύπορων Ελλήνων του Λονδίνου, είχε σημαντική περιουσία, με την οποία βοήθησε τον Βενιζέλο στο δεύτερο μέρος της καριέρας του όποτε χρειαζόταν χρήματα. Εμεινε αφοσιωμένη σε εκείνον και μετά τον θάνατό του, και έγραψε κι ένα μικρό αυτοβιογραφικό βιβλίο με τίτλο «Στη σκιά του Βενιζέλου», έναν καλό απολογισμό της ζωής της μαζί του. Και οι δύο αυτές σχέσεις ήταν σημαντικές με διαφορετικό τρόπο».

Ενδιαφέρει ο Βενιζέλος τους Ευρωπαίους σήμερα;

«Στην Ευρώπη είναι, νομίζω, εν πολλοίς ξεχασμένος. Ιστορικοί και ειδικοί συνεχίζουμε να ερευνούμε και να προσφέρουμε στη γνώση για τον Βενιζέλο, αλλά έχει περάσει πολύς καιρός από την εποχή του και η διεθνής πολιτική έχει αλλάξει πολύ, αφήνοντάς τον πίσω. Στην Ελλάδα πάντα υπήρχε ενδιαφέρον γι’ αυτόν, ίσως είχε υποχωρήσει λίγο κάποιο διάστημα όταν άλλα ενδιαφέροντα, ο Α΄ και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και ο Εμφύλιος, απασχόλησαν τους ιστορικούς, αλλά παρατηρώ τα τελευταία χρόνια μια αναβίωση του ενδιαφέροντος. Αφορμή ίσως ήταν το πλησίασμα της εφετινής επετείου – τα εκατό χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή είναι ένα καλό σημείο αναστοχασμού για την Εκστρατεία και τους πρωταγωνιστές της -, ίσως και οι συγγενικοί δεσμοί του Βενιζέλου με τρέχοντες πολιτικούς, άλλωστε ο νυν πρωθυπουργός συνδέεται με την οικογένεια του Βενιζέλου. Παρατηρώ ότι έλληνες ιστορικοί και κοινωνιολόγοι μελετούν την περίοδο του Βενιζέλου για να κατανοήσουν βαθύτερα τις εξελίξεις στο πεδίο της πολιτικής στην Ελλάδα και την εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας και βρίσκουν την εποχή του Βενιζέλου πολύ διαφωτιστική για αυτές τις πλευρές».