Φθινόπωρο 1993. Νεαρός μαθητής της Γ’ τάξεως του 5ου Λυκείου Πατρών και το κυριακάτικο «Βήμα» είχε προστεθεί στα αναγκαία αναγνώσματά μου εν όψει της συμμετοχής μου στην εξέταση του μαθήματος της Εκθέσεως των Πανελλαδικών. Στις επιφυλλιδογραφικές σελίδες του συνάντησα για πρώτη φορά τις παρεμβάσεις του καθηγητή Ι. Μ. Κονιδάρη, ο οποίος επιχειρούσε, μέσα από τη στήλη του «Εκκλησιαστικά Ατακτα», να διαζωγραφίσει, με τρόπο δωρικά λιτό και λόγο μοναδικά κατανοητό, το τοπίο, επίκαιρων ή μη, εκκλησιαστικών ζητημάτων, αναδεικνύοντας τις ποικίλες συνεπαγωγές και τις σύνθετες συνάφειές τους…
Δεν είναι υπερβολή ότι τα γραφτά του Ι. Μ. Κονιδάρη στο «Βήμα», η ανάγνωση των οποίων εντάχθηκε έκτοτε στο τυπικό του κυριακάτικου τελετουργικού μου, στάθηκαν, μεταξύ άλλων ασφαλώς, η αφορμή να ανακαλύψω τον πλούτο της ελληνικής γλώσσας, να γνωρίσω τα μέσα και τις δυνατότητές της, να δώσω μορφή και σχήμα στη σκέψη και στον λογισμό μου. Θα του είμαι παντοτινός χρεώστης για τη μαθητεία στον λόγο και τη γραφή του…
Είκοσι πέντε χρόνια αργότερα, το έτος 2018, ο τιμητικός τόμος (Liber amicorum) για τον καθηγητή Ι. Μ. Κονιδάρη, υπό τον τίτλο Αντιπελάργηση, τον οποίο επιμεληθήκαμε μαθητές και ομότεχνοί του, βρισκόταν στις προθήκες των βιβλιοπωλείων. Η οφειλετική συμβολή μου στην έκδοση αυτή είχε ως θέμα την τυπολογία των σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας, κυρίως μέσα από τη σχετική αρθρογραφία του Ι. Μ. Κονιδάρη στο «Βήμα της Κυριακής». Με τη συγκεκριμένη αφορμή, μου έγινε αμέσως αντιληπτό ότι τα κείμενα αυτά, ατάκτως ερριμμένα στις φιλόξενες σελίδες του «Βήματος», έπρεπε, επειδή ακριβώς δεν είχαν απολέσει ούτε προς στιγμήν τη διαχρονικότητά τους, να καταστούν ευχερώς προσβάσιμα σε κάθε φιλέρευνο αναγνώστη, κάτι το οποίο θα επιτυγχανόταν μόνο μέσα από τη συγκεντρωτική έκδοσή τους.
Προς την κατεύθυνση αυτή, οι χαλκέντερες εκδόσεις Επίκεντρο, στην εκπνοή του έτους 2024, φιλοξένησαν στοργικά, υπό τον τίτλο Πολιτεία και Εκκλησία στην πράξη, ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα («απάνθισμα», κατά τον υπότιτλο) από 174, ούτως ή άλλως δυσεύρετα, άρθρα του Ι. Μ. Κονιδάρη, ολοκληρώνοντας έτσι μία τριλογία συναφών εκδόσεων (Εκκλησία και Πολιτεία. Η αναγκαιότητα της αυτοτέλειας στη συνύπαρξή τους. Αρθρα στο «Βήμα», 1992-1993, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλας, 1993, και Εκκλησιαστικά Ατακτα. Αρθρα στο «Βήμα της Κυριακής», 1993-1998, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2000).
Ι. Μ. Κονιδάρης. Πολιτεία και Εκκλησία στην πράξη. Εκδόσεις Επίκεντρο, 2024, σελ. 408, τιμή 18 ευρώ.
Οι ενότητες
Το έργο αυτό, στο οποίο έχει στεγαστεί, και μάλιστα κατ’ επιλογή, ο επιφυλλιδογραφικός αμητός μιας εικοσιπενταετίας περίπου (1998-2022), αποτελεί επιτομή της σύγχρονης εκκλησιαστικής ιστορίας, με άλλα λόγια λειτουργεί ως μια μηχανή του χρόνου, η οποία ξαναζωντανεύει πρόσωπα και γεγονότα που συνδιαμόρφωσαν την ταυτότητα των ιστορικών εξελίξεων στον εκκλησιαστικό χώρο κατά το πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα.
Τα άρθρα του τόμου δεν παρατίθενται «εική και ως έτυχε», έστω και κατά χρονολογική τάξη, αλλά επιμερίζονται συστηματικά σε θεματικές ενότητες, με τις εξής επιγραφές, οι οποίες καταφάσκουν το εύρος και την πληρότητα της προσέγγισης: I. «Εκκλησία και πολιτική», όπου μπορεί κανείς να αντλήσει χρήσιμα ερεθίσματα εν όψει και της επικείμενης συνταγματικής αναθεώρησης, από την οποία – ας μου επιτραπεί η διακινδύνευση της πρόβλεψης – δεν θα απουσιάζει η συζήτηση για τον συνταγματικό εξορθολογισμό των σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας, ασχέτως της τελικής έκβασής της.
II. «Θρησκευτική ελευθερία», III. «Οικουμενικό Πατριαρχείο» και IV. «Λοιπά Πατριαρχεία», όπου επισημαίνονται οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η πρωτεύθυνη Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως· V. «Εκκλησία της Ελλάδος», όπου σχολιάζονται κριτικά θέσεις και αντιθέσεις της διοικούσας Εκκλησίας, σε συνάρτηση με την προσωπικότητα και το ύφος των Αρχιεπισκόπων Αθηνών Χριστοδούλου και Ιερωνύμου, Β’, VI. «Εκκλησία και πανδημία», VII. «Εκκλησιαστική περιουσία», VIII. «Ουκρανία και αυτοκέφαλο», IX. «Διαχριστιανικές και διορθόδοξες σχέσεις» και Χ. «Αγιον Ορος», όπου αναδεικνύεται η γεωπολιτική διάσταση της Ορθοδοξίας, με τα ιστορικά και κανονολογικά συμφραζόμενά της. ΧΙ. «Εβραϊκές κοινότητες», ΧΙΙ. «Μουσουλμάνοι», ΧΙΙΙ. «Αποτέφρωση νεκρών» και ΧΙV. «Miscellanea», όπου, υπό τον ευρηματικό αυτόν τίτλο, στεγάζονται δέκα κείμενα ποικίλης ύλης και αναφοράς…
Είχα την τύχη να διαβάσω τα εν λόγω άρθρα ένα προς ένα κατά τη δημοσίευσή τους στο «Βήμα», με τη συγγραφή τους να υπακούει αναπόφευκτα στη λογική της συγκυρίας. Με την τωρινή, όμως, συγκεντρωτική έκδοσή τους διαβάζονται, σίγουρα όχι ανεπίγνωστα, στη συχνότητα του ιστορικού χρόνου, στον οποίο πλέον ανήκουν.
Ο δεξιοτεχνικός χρωστήρας του Ι. Μ. Κονιδάρη δίνει, άλλωστε, στα κείμενά του μια άλλη προοπτική… Συμμερίζομαι, έτσι, απολύτως την καταληκτήρια διαπίστωση από το προλόγισμα του Ευάγγελου Βενιζέλου, που ως «Εισοδικό» εισφέρεται στην έκδοση, σύμφωνα με την οποία η τελευταία «θα καταστεί βιβλίο αναφοράς για τις σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας και τη διαρκή δοκιμασία τους στην πράξη».
Ο κ. Γεώργιος Ι. Ανδρουτσόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής του Εκκλησιαστικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και δικηγόρος.
