Η έκδοση της μελέτης του Δώρου Αλαστου για τη Βρετανική Αυτοκρατορία είναι αργοπορημένη αλλά όχι χωρίς ενδιαφέρον. Συγγραφέας της ήταν ο ελληνοκύπριος διανοούμενος Εύδωρος Ιωαννίδης (1910-1978) ή Doros Alastos, όπως έμεινε γνωστός.
Υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει την Κύπρο έχοντας καταγγείλει τις πρακτικές της επιχείρησης αμιάντου στην οποία εργαζόταν και εγκαταστάθηκε στη Βρετανία το 1930. Εκεί εργάστηκε ως δημοσιογράφος έως το τέλος της ζωής του. Ευρυμαθής, κριτικός διανοούμενος, έγραψε μεταξύ άλλων μια σημαντική μελέτη για την Ιστορία της Κύπρου (Cyprus in History. A Survey of 5.000 years, 1955).
Η μελέτη του για τη Βρετανική Αυτοκρατορία με τίτλο How is the Empire? γράφτηκε το 1938-1939 και παρέμεινε ανέκδοτη για δεκαετίες. Γράφτηκε ενώ ο συγγραφέας της ήταν ακόμα σε νεαρή ηλικία, πριν κλείσει τα τριάντα του χρόνια.
Η μελέτη εκκινεί από μαρξιστική οπτική. Παρά ταύτα, ο Αλαστος, όπως άλλωστε και ο ίδιος ο Λένιν, αναγνώριζε τη διανοητική οφειλή σε έναν φιλελεύθερο μελετητή του ιμπεριαλισμού, τον Τζον Χόμπσον. Ο Αλαστος αποδίδει τη δημιουργία της Αυτοκρατορίας αρχικά στον εμπορικό καπιταλισμό του 18ου αιώνα και κατόπιν στον βιομηχανικό του 19ου. Εντόπισε το απόγειό της στο 1919-1920, δηλαδή στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η Βρετανία επεκτάθηκε σε σημαντικές κτήσεις της διαλυθείσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η Βρετανική Αυτοκρατορία δεν συνιστούσε μια συμπαγή πολιτική κοινότητα αλλά μια οντότητα μεταβλητής γεωμετρίας με ποικίλους βαθμούς εξάρτησης των κτήσεων και των αποικιών από το κέντρο. Μια κατηγορία συνιστούσαν οι αυτόνομες έως ανεξάρτητες κτήσεις, ο Καναδάς, η Αυστραλία, η Νέα Ζηλανδία και η Νότια Αφρική.
Η Ινδία ήταν η ίδια μια χωριστή κατηγορία λόγω του μεγέθους και της οικονομικής αλλά και συμβολικής σημασίας της για την αυτοκρατορία. Ακολουθούσαν οι αποικίες, μεταξύ αυτών η Κύπρος, η Μάλτα, το Γιβραλτάρ, αλλά και τυπικώς ανεξάρτητα κράτη, δεσμευμένα εν τούτοις με έναν συνδυασμό συμβατικών υποχρεώσεων και άτυπων μορφών ελέγχου με το Λονδίνο, όπως η Αίγυπτος και το Ιράκ.
Doros Alastos. How is the Empire? A Study, Εκδόσεις ΕΙΕ / ΙΙΕ, 2024, σελ. 356, τιμή 20 ευρώ
Εθνικά κινήματα
Αν και τα ενδιαφέροντά του εντοπίζονταν πρωταρχικά στις οικονομικές και πολιτικές όψεις της αποικιοκρατίας, ο Αλαστος αντιλαμβανόταν πλήρως και τις συνταγματικές και στρατηγικές όψεις της αυτοκρατορίας. Οπως σημείωνε, το απόγειο της αυτοκρατορικής επέκτασης το 1919-1920 είχε σημάνει ταυτόχρονα και την εκδήλωση ισχυρών αντιαποικιοκρατικών πιέσεων.
Από τη μία πλευρά ο Καναδάς, η Αυστραλία η Νέα Ζηλανδία και η Νότια Αφρική διαφοροποιούνταν και στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής. Δεν θα ακολουθούσαν εφεξής αυτόματα τη Βρετανία σε πολεμικές εμπλοκές, όπως έδειξε η κρίση του Τσανάκ το 1922 όταν απέφυγαν να συνδράμουν το Λονδίνο στην αναμέτρηση με τους τούρκους εθνικιστές του Κεμάλ. Από την άλλη πλευρά, εκτός της απόσχισης της Ιρλανδίας, εθνικά κινήματα εκδηλώνονταν στην Ινδία, στην Αίγυπτο, στο Ιράκ όπου νέοι ηγέτες αποκτούσαν μαζική απήχηση κινητοποιώντας λαϊκές τάξεις, αγρότες και νέα μορφωμένα μεσαία στρώματα. Αν και στον Μεσοπόλεμο η Βρετανία ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει τα κινήματα αυτά είτε με καταστολή είτε με συμβιβασμούς, ο έλεγχος καθίστατο δυσχερέστερος.
Διακρίνονται επίσης στη μελέτη του Αλαστου τα πρώτα στοιχεία προβληματισμού του σχετικά με τη δυνατότητα των μαρξιστικών εργαλείων να ανιχνεύσουν τις κοινωνικές, πολιτικές και αξιακές βάσεις των αναδυόμενων εθνικών κινημάτων. Αυτό που επίσης πρέπει να συγκρατηθεί είναι ότι ο Αλαστος, σκληρός επικριτής των αποικιοκρατικών πρακτικών, θεωρούσε στις συνθήκες του 1938-1939, την παραμονή δηλαδή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ως μείζονα κίνδυνο τον φασισμό.
Εναντι αυτού αναγνώριζε στη Βρετανική Αυτοκρατορία ένα φιλελεύθερο κατάλοιπο το οποίο του ήταν αρκετό για να κάνει την επιλογή του εναντίον του φασισμού. Δεν προκύπτει από όσα έχουν γίνει γνωστά αν αυτή η επιλογή του, αντίθετη με την επιλογή της Μόσχας, η οποία σύναψε στις 23 Αυγούστου 1939 το σύμφωνο μη επίθεσης με τον Χίτλερ, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για τη ναζιστική επίθεση στην Πολωνία, ευθύνεται για το γεγονός ότι η μελέτη δεν εκδόθηκε από εκδοτικούς οίκους του Λονδίνου προσκείμενους στο Κομμουνιστικό Κόμμα ή γενικότερα σε μαρξιστικούς κύκλους. Οπως προκύπτει, το βιβλίο του αυτό ήταν η αφετηρία μιας μακράς διαδικασίας αναθεώρησης των απόψεών του η οποία, 15 χρόνια μετά, το 1954, οδήγησε τον Αλαστο από το Κομμουνιστικό στο Εργατικό Κόμμα.
Η μελέτη θα ανέμενε την έκδοσή της άλλα 70 χρόνια. Μαζί με τα χρήσιμα προλογικά σημειώματα του Ακαδημαϊκού Πασχάλη Κιτρομηλίδη, του ομότιμου καθηγητή του Κέιμπριτζ Πολ Ιωαννίδη, γιου του Αλαστου, και την εισαγωγή του καθηγητή Ρόμπερτ Χόλαντ αξίζει να διαβαστεί.
Αποτυπώνει όψεις ενός εντελώς διαφορετικού από το σημερινό παγκόσμιου χάρτη αλλά και τις πιέσεις που οδηγούσαν στη χειραφέτηση από την αποικιοκρατία. Αναδεικνύει ιδίως τη σημασία της διάδοσης της εκπαίδευσης και των ιδεών, απόδειξη ο ζωηρός και διεισδυτικός τρόπος με τον οποίο διάβαζε και νοηματοδοτούσε αυτόν τον χάρτη ένας νεαρός διανοούμενος προερχόμενος από την ύπαιθρο μιας μικρής μεσογειακής αποικίας.
Ο κ. Σωτήρης Ριζάς είναι διευθυντής του Κέντρου Ερευνας Ιστορίας Νεότερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών.
