Η ισραηλινή λογοτεχνία τον 20ό αιώνα – ιδίως μεταπολεμικά – μας έδωσε μερικούς εξαιρετικούς πεζογράφους. Από τον θεωρούμενο «πατριάρχη» της, τον Σμουέλ Γιόσεφ Αγκνόν, που τιμήθηκε το 1966 με το βραβείο Nομπέλ (ο οποίος δυστυχώς δεν είναι πολύ γνωστός στη χώρα μας), ως αυτούς που ακολούθησαν: τον Ααρον Απελφελντ, τον Αμος Οζ, τον Αβραάμ Γεοσούα και τον Νταβίντ Γκρόσμαν. Οι τέσσερις τελευταίοι αγαπήθηκαν από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, γι’ αυτό και πολλά από τα βιβλία τους έχουν μεταφραστεί στη γλώσσα μας.
Από τα τέσσερα μυθιστορήματα του Απελφελντ που κυκλοφορούν στα ελληνικά προτιμώ την Ιστορία μιας ζωής και το Μπάντενχαϊμ 1939. Ο Αθάνατος Μπάρτφους είναι ένα σύντομο μυθιστόρημα ή, θα έλεγα, μια εκτενής νουβέλα – κι από τα ελάχιστα βιβλία του που η υπόθεσή τους διαδραματίζεται στο Ισραήλ. Αλλά κι εδώ, όπως και στο σύνολο σχεδόν του έργου του, το μείζον θέμα είναι η Σοά (το Ολοκαύτωμα των Εβραίων στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο) ή, για να είμαι ακριβέστερος, η συνέπειά της στη ζωή του Μπάρτφους, του κεντρικού του ήρωα, ενός εκ των λίγων επιζώντων της.
Επακόλουθες επιπτώσεις
Ο Μπάρτφους είναι ένας μεσήλικας επιζών του Ολοκαυτώματος, μολονότι το ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης όπου τον είχαν κλείσει δεν ήταν το Αουσβιτς αλλά κάποιο μικρότερο που δεν κατονομάζεται. Η υπόθεση εκτυλίσσεται στο Ισραήλ (στη Γιάφα συγκεκριμένα) στο οποίο ο πρωταγωνιστής έχει μεταφερθεί από την Ιταλία. Εκεί τον αποκαλούν «αθάνατο» (ένα είδος μεταφοράς, προφανώς επειδή επέζησε). Ασχολείται με το εμπόριο, αλλά πληροφορίες για τις δουλειές του δεν μας δίνει ο συγγραφέας, παρά μόνο ότι είναι λαθρέμπορος. Για τη σκιαγράφηση του χαρακτήρα του Μπάρτφους ο Ααρον Απελφελντ αξιοποίησε τις δικές του εμπειρίες από το Ολοκαύτωμα, όταν κι εκείνος στην εφηβεία του είχε περάσει από στρατόπεδο συγκέντρωσης – όμως ο Μπάρτφους δεν είναι περσόνα του Απελφελντ. Εμπειρίες από το στρατόπεδο δεν καταγράφονται, αλλά εκείνο στο οποίο εστιάζει ο συγγραφέας την αφήγησή του είναι το μετά, δηλαδή οι επακόλουθες ψυχολογικές και συνειδησιακές τους επιπτώσεις.
Ενας γάμος-φυλακή
Η τωρινή ζωή του πρωταγωνιστή δεν είναι «ρόδινη». Απομακρυσμένος ψυχικά από τη γυναίκα του αισθάνεται ότι ο γάμος του είναι ένα είδος φυλακής, ενώ ο ίδιος προσπαθεί όχι τόσο να απαλλαγεί από τις συντριπτικές αναμνήσεις του στο στρατόπεδο και τους φόβους του όσο να ανακτήσει ένα είδος αξιοπρέπειας. Κλεισμένος στον εαυτό του έχει αποξενωθεί από την Πώλα, τη μία από τις δύο κόρες του, και μένει με τη διανοητικά καθυστερημένη άλλη κόρη του, Μπρίτζετ, και τη γυναίκα του Ρόζα, την οποία δεν αγαπά και δεν της συγχωρεί που εκείνη για να διασωθεί στη διάρκεια του πολέμου έκανε έρωτα με χωρικούς. Αυτή τον κατηγορεί πως αποφάσισε κρυφά στην Ιταλία να την παρατήσει, μαζί με τις δύο κόρες τους και να μπαρκάρει σ’ ένα πλοίο με μετανάστες για το Ισραήλ. Η Ρόζα όμως μαθαίνει το σχέδιό του κι επιβιβάζεται στο ίδιο πλοίο. Τώρα, για να τον εκδικηθεί, στρέφει τις κόρες της εναντίον του πατέρα τους.
Ο Μπάρτφους μένει στο σπίτι και κοιμάται σε χωριστό δωμάτιο. Φεύγει νωρίς το πρωί κι επιστρέφει συνήθως μετά τα μεσάνυχτα. Περιφέρεται μόνος, στα καφενεία και την παραλία, με τις ώρες, ανίκανος να επικοινωνήσει με οποιονδήποτε. Και για τις δουλειές του δεν σπαταλά περισσότερο από δεκαπέντε λεπτά τη μέρα.
Υπαρξιακή κρίση
Είναι προφανές πως έχουμε να κάνουμε με υπαρξιακή κρίση, όπου βαραίνει ένα αναπάντητο ερώτημα: κατά πόσο ο ίδιος όσο κι εκείνοι που επέζησαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης έχουν αλλάξει στο μεταξύ; Κάποιοι από τους επιζώντες, που τους γνωρίζει από παλιά, όταν τυχαία τους συναντά, του συμπεριφέρονται σαν να είναι σχεδόν ξένος. Επομένως, αν έχουν αλλάξει, θα πρέπει να αλλάξει κι εκείνος, ακολουθώντας όμως έναν άλλο δρόμο: Να συμφιλιωθεί πρώτα με τον εαυτό του και κατά συνέπεια με τον κόσμο. Να ξεπεράσει την τάση του να μην επικοινωνεί και να κλείνεται στον εαυτό του, να αναδείξει τον ψυχικό και συναισθηματικό του κόσμο, να καταπολεμήσει την πνευματική αφασία στην οποία έχει περιπέσει, να απαλλαγεί από το αίσθημα ενοχής που τον βασάνιζε όλα αυτά τα χρόνια, προσπαθώντας να επικοινωνήσει με τους άλλους.
Το καφκικό αίσθημα ενοχής
Αυτό το «αίσθημα ενοχής» που υποβόσκει εξηγεί για ποιο λόγο ο Απελφελντ θεωρούσε πρόγονό του τον Κάφκα. Ο μεγάλος τσέχος συγγραφέας, για τον ίδιον, «φώτισε το στενό μονοπάτι» που προσπάθησε να φωτίσει και ο ίδιος. Κι όσοι είναι εξοικειωμένοι με το έργο του Απελφελντ θα μπορούσαν να τον συμπεριλάβουν όχι μόνο στους σημαντικούς συγγραφείς του Ισραήλ αλλά, έστω και κατά παραχώρηση, στους μεσοπολεμικούς πεζογράφους της Κεντρικής Ευρώπης, στους οποίους συγκαταλέγονται τόσοι και τόσοι συγγραφείς εβραϊκής καταγωγής. Χωρίς αυτό να σημαίνει βέβαια ότι παύει το έργο του να ανήκει σ’ εκείνο που ονομάζουμε λογοτεχνία του Ολοκαυτώματος. Οσο για τις επιδράσεις από τον Μπέκετ, δεν είναι τόσες όσες εντοπίζουν κάποιοι καλοθελητές.
Ο Απελφελντ πέθανε το 2018. Το έργο του ωστόσο πιστεύω ότι θα επιζήσει. Οχι μόνο ως μαρτυρία αλλά και (πρωτίστως) για την καθαυτό λογοτεχνική του αξία. Ο αθάνατος Μπάρτφους έχει μεταφραστεί από την εξαιρετική – όπως πάντα – Μάγκυ Κοέν.
Aharon Appelfeld
Ο αθάνατος Μπάρτφους
Μετάφραση Μάγκυ Κοέν,
Επίμετρο Σταύρος Ζουμπουλάκης.
Εκδόσεις Αγρα, 2022,
σελ. 196,
τιμή 14,50 ευρώ
