Οι προϊστορικοί άνθρωποι ζωγράφιζαν βίσωνες στα τοιχώματα των σπηλαίων χρησιμοποιώντας συνήθως ασπρόμαυρα χρώματα φτιαγμένα με χρωστικές που έβρισκαν στον κόσμο γύρω τους. Οι πρώτοι «καλλιτέχνες» είχαν ελάχιστα μέσα, όμως συνεχώς ανακαλύπτονταν τρόποι κατασκευής χρωστικών ουσιών.
Αυτή την πορεία, την εξέλιξη των τεχνικών δημιουργίας χρωμάτων και τη σημασία τους καταγράφει η Κασία Σεντ Κλαιρ στο πολύ ωραίο και ενδιαφέρον βιβλίο Τα χρώματα και η μυστική ζωή τους.
Η Σεντ Κλαιρ σκιαγραφεί τον χαρακτήρα 75 αποχρώσεων – συν το άσπρο και το μαύρο – παρατηρώντας ότι διαφορετικά χρώματα, φορτισμένα με την εκάστοτε ιδεολογία και τους ηθικούς κανόνες, κυριαρχούν σε διαφορετικούς πολιτισμούς.
Ο αμφιβληστροειδής χιτώνας με τα εκατομμύρια φωτοευαίσθητα κύτταρα μεταφέρει το φως και το χρώμα στον εγκέφαλο, αλλά η αντιληπτική εμπειρία δεν είναι η ίδια. Ερευνες έχουν δείξει πως ακόμη και στο ίδιο πολιτισμικό περιβάλλον – που κατασκευάζει τον ορισμό του χρώματος, το νόημα και τις αξίες του – τα άτομα συχνά τα αντιλαμβάνονται διαφορετικά (βλ. Γ. Σκαρπέλος, Τα αβέβαια σημεία, εκδ. Τόπος).
Kassia St Clair, Τα χρώματα και οι μυστικές ζωές τους, Μετάφραση Βάσω Γκρέστα, Επιστημονική επιμέλεια Μαρία Χατζηδάκη. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2024, σελ. 376, τιμή 18 ευρώ
Η συγγραφέας περιγράφει γλαφυρά την κατασκευή των χρωμάτων και τις πολιτισμικές σημασίες των αποχρώσεών τους. Το κίτρινο, για παράδειγμα, παρουσιάζεται με 10 αποχρώσεις, καθεμιά με τη δική της ιστορία. Το ινδικό κίτρινο παρασκευαζόταν από ούρα αγελάδων που τα έβραζαν μέχρι να πήξουν, τα σούρωναν και με το κατακάθι έφτιαχναν σβόλους τους οποίους κάπνιζαν πάνω από τη φωτιά και έπειτα τους άφηναν στον ήλιο να στεγνώσουν.
Το κροκί ήταν το αγαπημένο χρώμα των κινέζων αυτοκρατόρων της δυναστείας των Τανγκ (618-907) και απαγορευόταν στους «κοινούς ανθρώπους» να φορούν κιτρινωπά ρούχα. Τον 19ο αιώνα το κίτρινο συσχετίστηκε με την αισθησιακή λογοτεχνία (οι εφημερίδες έγραψαν ότι ο Οσκαρ Ουάιλντ εθεάθη με κίτρινο βιβλίο υπό μάλης), στη δημοσιογραφία θεωρείται προκλητική εντυπωσιοθηρία, ενώ το κίτρινο – ξανθό μαλλί είναι (ή ήταν) χρώμα γοήτρου και ομορφιάς.
Η συγγραφέας παραθέτει πλήθος πληροφοριών ανά τόπους και εποχές. Για παράδειγμα, στον Μεσαίωνα απαγορευόταν η μείξη ως αντίθετη στη φυσική τάξη των πραγμάτων και οι φτωχοί δεν επιτρεπόταν να φορούν ζωηρά χρώματα‧ στην Αναγέννηση οι ίδιοι οι καλλιτέχνες έφτιαχναν τις χρωστικές και οι παραγγελιοδότες πορτρέτων απαιτούσαν να υπογράφει ο ζωγράφος – που συνήθως ήταν απένταρος – τα χρώματα που θα χρησιμοποιούσε για να μη βάλει φθηνές χρωστικές.
Χρωστικές έφτιαχναν και οι αλχημιστές και οι φαρμακοποιοί και αργότερα οι ειδικοί χρωματοποιοί προμηθεύονταν σπάνιες χρωστικές απ’ όλο τον κόσμο.
Η Κασία Σεντ Κλαιρ δεν παραλείπει να αναφέρει τον συμβολισμό κάθε χρώματος. Ενδεικτικά: το πράσινο συμβολίζει τον φθόνο και ο Σαίξπηρ στον Εμπορο της Βενετίας αναφέρεται στη «ζήλια του πρασινομάτη» και στον Οθέλλο στο «τέρας με τα πράσινα μάτια»‧ το μπλε, που στην αρχαιότητα συνδεόταν με τη βαρβαρότητα, έγινε σύμβολο του ηλεκτρισμού και της νεωτερικότητας, ενώ η εργατική τάξη χαρακτηρίζεται ως «μπλε κολάρα»· το λευκό, που για τους προτεστάντες ήταν δώρο από τον Θεό, και ο ασβέστης που χρησιμοποιούνταν ως απολυμαντικό, ίσως εξηγούν τις λευκές ρόμπες των γιατρών…
Στο γοητευτικό και ιδιαίτερα καλαίσθητο αυτό βιβλίο εμπεριέχονται και πολλές άλλες πληροφορίες και ιστορίες για τα χρώματα που, οπωσδήποτε, θα συναρπάσουν τον αναγνώστη.
Η κυρία Αννα Λυδάκη είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
