Η θρησκεία των αρχαίων

Είχε η θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων προσωπικό χαρακτήρα; Διέθετε δηλαδή το γνώρισμα που διακρίνει κατ’ εξοχήν τις μεγάλες μονοθεϊστικές λατρείες, αυτό της προσωπικής σχέσης πιστού και θεού; Οπως εύστοχα επισημαίνει ο κορυφαίος γάλλος θρησκειολόγος, μελετητής της αρχαίας φιλοσοφίας και δομινικανός μοναχός Αντρέ-Ζαν Φεστιζιέρ (1898-1982) στον πρόλογο του βιβλίου του Μόνος προς μόνον (εκδ. Δώμα), συχνά η διάσταση της θρησκείας των κλασικών χρόνων που αναδύεται από τις πηγές, γραπτές και αρχαιολογικές, και ως εκ τούτου μας απασχολεί περισσότερο, είναι εκείνη της δημόσιας λατρείας. Στα οκτώ κείμενα που έπονται και αντιστοιχούν σε ισάριθμες διαλέξεις του στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ το 1952 (πρόκειται για τις περίφημες Sather Lectures, θεσμό της ιστορικής επιστήμης) ο Φεστιζιέρ διερευνά την παράμετρο της αδιαμεσολάβητης σχέσης του πιστού με τους θεούς μέσα από έννοιες, μύθους, κείμενα: Ιππόλυτος και Αρτεμη, Ηράκλειτος, Πλάτωνας, Απουλήιος, Αίλιος Αριστείδης, Μάρκος Αυρήλιος είναι ορισμένα από τα μυθικά και φυσικά πρόσωπα στα οποία ανατρέχει προκειμένου να θεμελιώσει το επιχείρημά του. «Ν’ αναστραφείς μόνος σου τον Θεό μονάχο Του» («ομιλήσαι μόνω μόνον»): η φράση αυτή που απαντά στους πλατωνικούς φιλοσόφους των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων συνοψίζει για τον Φεστιζιέρ την τελική απάντηση στο αρχικό ερώτημα. Η πίστη σε έναν θεό-σωτήρα, όπως ο Ασκληπιός, οι προϋποθέσεις της πλατωνικής φιλοσοφίας, τα αιτήματα του στωικισμού υποδηλώνουν ήδη από την εποχή του Ηρακλείτου την ανάπτυξη μιας διάστασης πέρα από τη θρησκεία της πόλεως, η οποία καθίσταται πλέον διακριτό νήμα του αρχαίου κόσμου. Γοητευτικό δοκίμιο που παραμένει ένα από τα κείμενα αναφοράς για τις απαρχές της ερμηνείας του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού.