Το Κάτω από το ηφαίστειο είναι – φαινομενικά βέβαια – ένα «μοναχικό» βιβλίο, όπως συμβαίνει με πολλά αριστουργήματα. Κατατάσσεται στα μείζονα μοντερνιστικά έργα – απόδειξη οι ων ουκ έστιν αριθμός αναλύσεις και τα κείμενα που γράφτηκαν γι’ αυτό. Αλλά ο σημερινός αναγνώστης δεν υπάρχει λόγος να χαθεί σε τούτη την ενδοχώρα.

Ψυχική και συναισθηματική άβυσσος

Το μυθιστόρημα εκδόθηκε για πρώτη φορά στα ελληνικά το 1983. Τώρα στη νέα – εξαιρετική – μετάφραση της Κατερίνας Σχινά ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να ανατρέξει στις σημειώσεις που παραπέμπουν στην κουλτούρα, από τον Ντάντε και τον Μάρλοου ως τον Σβέντενμποργκ, τον Σέλεϊ, τον Σαίξπηρ, τον Θερβάντες και πάει λέγοντας. Οι αναφορές και τα παραδείγματα όμως που χρησιμοποιεί ο Λόουρι έχουν βαθύτατα βιωματικό περιεχόμενο, είναι μέρος του κρυφού φωτισμού που μας εισάγει στον παραισθητικό και παραληρηματικό κόσμο του κεντρικού ήρωα, του Τζέφρι Φέρμιν.

Malcolm Lowry. Κάτω από το ηφαίστειο. Μετάφραση Κατερίνα Σχινά. Εκδόσεις Μεταίχμιο, 024, σελ. 648, τιμή 22 ευρώ

Και μπορεί μεν να παρακινούν για μια δεύτερη ανάγνωση αυτού του εκπληκτικού μυθιστορήματος αλλά δεν την προϋποθέτουν. Θα έλεγα μάλιστα πως ενδέχεται, όσοι δεν το γνωρίζουν, να αναζητήσουν και να διαβάσουν και ένα άλλο μείζον μυθιστόρημα γραμμένο από βρετανό συγγραφέα την ίδια εποχή, με την υπόθεσή του να εκτυλίσσεται επίσης στο Μεξικό: το Η δύναμις και δόξα του Γκράχαμ Γκριν.

Στη μικρή πόλη Κουαουναγουάκ (πιο γνωστή ως Κουερναβάκα) κινείται ο βρετανός τέως πρόξενος Τζέφρι Φέρμιν. Οι υπέροχοι κήποι της έφταναν για να τη χαρακτηρίσει τον 19ο αιώνα «γη της αιώνιας άνοιξης» ο Αλεξάντερ φον Χούμπολντ. Αλλά εδώ έχουμε «Μεξικό», τουτέστιν σκόνη, και επίσης το ένα (το ενεργό) από τα δύο ηφαίστεια της περιοχής, το Ποποκατέπετλ, ο κρατήρας του οποίου λειτουργεί ως αλληγορία της κοσμικής κόλασης στην οποία μέσω του αλκοόλ (ουίσκι και φτηνό μεσκάλ) είναι βυθισμένος ο Φέρμιν. Ο δικός του κρατήρας βέβαια είναι η ψυχική και συναισθηματική του άβυσσος.

Χορογραφία θανάτου

Το φινάλε του δράματος θα παιχτεί την Ημέρα των Νεκρών που γιορτάζεται κάθε χρόνο τον Νοέμβριο, όταν οι ζωντανοί τιμούν τους νεκρούς, τους καλούν και συνομιλούν μαζί τους, ταυτοχρόνως όμως κοροϊδεύουν και τον θάνατο. Αλλά ο Φέρμιν είναι ήδη νεκρός – το ξέρει και δεν τον ενδιαφέρει. Πεθαίνει και ξαναγεννιέται την κάθε στιγμή μέσα σ’ έναν επαναλαμβανόμενο κύκλο, όπως συμβαίνει στη θεωρία της «αιώνιας επιστροφής» του Νίτσε.

Από αυτόν τον κύκλο, έναν χορό του θανάτου, προσπαθούν ματαίως να τον σώσουν η εν διαστάσει σύζυγός του Υβόν, ο ετεροθαλής αδερφός του Χιου, ο οποίος υπήρξε εραστής της Υβόν, και ο γάλλος σκηνοθέτης Ζακ Λαριέλ.

Είναι 2 Νοεμβρίου του 1938. Στην Ισπανία μαίνεται ο εμφύλιος πόλεμος, στην Κίνα ο σινοϊαπωνικός πόλεμος και στη Γερμανία ο Χίτλερ ετοιμάζεται να εξαπολύσει την επόμενη χρονιά τον τραγικό Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτή η βαριά σκιά υπάρχει και στο Κάτω από το ηφαίστειο. Αλλά πιο βαριά ακόμη είναι αυτή της κατάπτωσης του Τζέφρι Φέρμιν, ο οποίος για να ξεφύγει από το Κακό θα πουλήσει την ψυχή του στον διάβολο – εν προκειμένω στο αλκοόλ. Η έλξη του κενού είναι ισχυρότερη από τη σωτηρία.

Ο πρόξενος παραδίδεται στη μέθη, στον κόσμο που τον καταστρέφει ψυχολογικά και συναισθηματικά – αλλά είναι ο μόνος που τον γνωρίζει ή καλύτερα: που τον καταλαβαίνει. (Διαπράττουν όμως μεγάλο λάθος όσοι θεωρούν πως το αλκοόλ είναι ο πραγματικός πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος.)

Κι εκεί αναπτύσσεται ένα «δάσος συμβόλων» σύμφωνα με τον συγγραφέα – αλλά το δάσος αυτό είναι πιο κοντά στον κόσμο των Μάγιας παρά των Αζτέκων· όπου η αναζήτηση του καβαλιστικού δέντρου της ζωής αποδεικνύεται ατελέσφορη. Ο πρόξενος είναι ένα πρόσωπο τραγικό – ενίοτε και κωμικό, που μας φέρνει στον νου τη δηλητηριώδη αποστροφή του Εμίλ Σιοράν: «Η δυστυχία είναι αστεία».

Εσωτερικός μονόλογος

Η αριθμολογία έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διάρθρωση του μυθιστορήματος (λ.χ., το βιβλίο αποτελείται από 12 κεφάλαια, αριθμός βασικός στην εβραϊκή Καμπάλα). Αλλά ο Λόουρι χρησιμοποιεί και πολλά στοιχεία από την ελληνική μυθολογία, θέλοντας σε ένα μόνο βιβλίο να περιλάβει τα πάντα (χαρακτηριστικό μοντερνιστικό, ασφαλώς). Μεγάλο μέρος του έχει κάποια από τα χαρακτηριστικά του εσωτερικού μονολόγου, όμως δεν αφίσταται της αφηγηματικής του γραμμής – κι αυτό είναι θαυμαστό. Εχουμε δηλαδή ένα μυθιστόρημα χρονολογημένο μεν αλλά και σημερινό, που δεν έρχεται, δηλαδή, από το παρελθόν. Οσοι επισκέπτονται την Κουερναβάκα και τη γύρω περιοχή διαπιστώνουν πως ο συγγραφέας είναι, τηρουμένων των αναλογιών, σαν να περιγράφει τον ίδιο κόσμο και τους ίδιους ανθρώπους.

Δεν είναι πολλά τα μυθιστορήματα στα οποία μπορεί κάποιος να διαπιστώσει τόσο εμφανώς την κυριαρχία της ποιητικής της πρόζας, όπως την όρισε πολλά χρόνια αργότερα ο Τσβετάν Τοντορόφ. Η ποιητική του Κάτω από το ηφαίστειο είναι ανεπανάληπτη – κι όχι μόνο γιατί ο Λόουρι ήταν και ποιητής. Ποιητική ήταν η προσέγγιση του θέματος, αν πιστέψουμε τον συγγραφέα που ήθελε να γράψει «μια σύγχρονη δαντική κωμωδία». Αλλά, αν κρίνουμε από το πλήθος των ορισμών του, ο ίδιος προσπάθησε να γράψει το απόλυτο μυθιστόρημα.

«Προφητεία» και «πολιτική προειδοποίηση»

Αν προχωρήσει κανείς πέρα από την προφανή διαπίστωση πως το μυθιστόρημα αυτό είναι μια απίστευτη υπαρξιακή τραγωδία, όπου ο συγγραφέας περιγράφει το πώς η κόλαση είναι ικανή να καταφάει τα σωθικά ενός και μόνο ανθρώπου, μεταβαίνουμε στο δεύτερο επίπεδο που καθιστά το βιβλίο μοναδικό και ανεπανάληπτο: αυτό της κοινωνικής και της ηθικής έκπτωσης. «Προφητεία» και «πολιτική προειδοποίηση» άλλωστε το χαρακτήρισε ο Λόουρι. Ο σχεδόν τυχαίος αλλά και ατιμωτικός ταυτοχρόνως θάνατος όχι μόνο του Φέρμιν αλλά και της Υβόν δεν οφείλεται ασφαλώς σε κάποιο σημάδι του Κάιν, είναι όμως και μια θρηνητική διαμαρτυρία για την επικράτηση του Κακού.

Μεγαλειώδης αλληγορία

Τα μεγάλα λογοτεχνικά έργα, πέραν όλων των άλλων, ανεβάζουν το επίπεδο των αναγνωστικών απαιτήσεων. Αυτό σηματοδοτεί η επιστροφή τους στην αγορά. Η όγδοη γενιά των αναγνωστών που έρχεται σε επαφή με το αριστούργημα του Λόουρι είναι το ίδιο – για να μην πω περισσότερο – γοητευμένη από αυτό το βιβλίο, που αγγίζει τα όρια του απόλυτου μυθιστορήματος (αν βέβαια υπάρχει τέτοιο πράγμα). Κι αυτό συμβαίνει όποτε η μυθοπλασία οδηγεί στη μεγαλειώδη αλληγορία, έστω κι αν, όπως εδώ, η τελευταία αναδύεται, μαύρη, μέσα από την ψυχική κόλαση ενός ανθρώπου, που στο κάτω-κάτω είναι η ίδια η εποχή – κατά συνέπεια (και κατ’ αντιστροφή) η υπέρβασή της.