Στις 28 Μαρτίου του 1941 η Βιρτζίνια Γουλφ βγήκε από το σπίτι της φορώντας το καπέλο της και κρατώντας το ραβδί της, και κατευθύνθηκε στον ποταμό Ουζ που περνούσε από κοντά. Εκεί γέμισε με πέτρες τις τσέπες του πανωφοριού της, μπήκε στο νερό και πνίγηκε. Το σώμα της το βρήκαν μέρες αργότερα, στις 15 Απριλίου, κάτι παιδιά. Πιο μπροστά άφησε ένα συγκινητικό γράμμα στον σύζυγό της Λέοναρντ, όπου του εξηγούσε γιατί είχε αποφασίσει να προβεί στην απονενοημένη πράξη της. Η Γουλφ έπασχε επί τριάντα χρόνια από διπολική διαταραχή, αυτή που παλαιότερα την ξέραμε ως μανιοκατάθλιψη. Στο σημείωμά της εξηγούσε πως είχε τα πρώτα συμπτώματα μιας νέας κρίσης που ήξερε πως θα ήταν και η οριστική.
Στις τελευταίες εγγραφές του Ημερολογίου της έλεγε πως είχε πέσει σε βαθιά κατάθλιψη. Τα αίτια όμως δεν ήταν ίσως μόνον αυτά. Η Βιρτζίνια Γουλφ είχε κι άλλες δύο φορές επιχειρήσει να αυτοκτονήσει αλλά τώρα δεν ήταν κανένας δίπλα της να την εμποδίσει. Ισως στην απόφασή της να συντέλεσαν κι άλλοι παράγοντες – κανείς δεν είναι απολύτως βέβαιος. Λ.χ., η ψυχρή υποδοχή που είχε η βιογραφία της του Ρότζερ Φράι (σε τέτοια ζητήματα η ευαισθησία της ήταν εξαιρετικά αυξημένη). Ή ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος που γκρέμισε το φιλειρηνικό πρότυπο το οποίο καλλιεργούσε η ίδια και οι επιφανείς φίλοι της. Ή ακόμη το ότι στους βομβαρδισμούς του Λονδίνου από τα γερμανικά αεροπλάνα (το λεγόμενο Blitz) καταστράφηκε το σπίτι της στο Μπλούμσμπερι. Ή ίσως όλα αυτά μαζί. Είχε βουλιάξει σε ένα υπαρξιακό σκοτάδι από το οποίο δεν επρόκειτο να βγει.
Στο σημείωμά της η Γουλφ ζητούσε από τον Λέοναρντ να καταστρέψει όλα τα χειρόγραφα, τα ημερολόγια, τα προσχέδια και τα γράμματα που κρατούσε. Ευτυχώς, εκείνος δεν υπάκουσε. Αλλιώς δεν θα είχαμε την ογκώδη πεντάτομη έκδοση των Ημερολογίων της, και θα είχαμε στερηθεί πολλές από τις επιστολές της που κυκλοφόρησαν σε πέντε επίσης τόμους.
Η επίδραση του χρόνου
Στα ημερολόγια κανενός άλλου βρετανού συγγραφέα του 20ού αιώνα δεν αποτυπώνεται το συναρπαστικό χρονικό του Μεσοπολέμου, η πνευματική ζωή στην Αγγλία, το πορτρέτο των συγγραφέων και των καλλιτεχνών που όρισαν εκείνη την εποχή και επιπλέον οι εξαίσιες παρατηρήσεις της Γουλφ πάνω στο έργο της που απέτρεψαν μεταχρονολογημένες αυθαίρετες ερμηνείες. Διαβάζοντάς τες συμπεραίνουμε ότι κανείς δεν θα μπορούσε να μιλήσει για τη Γουλφ καλύτερα από την ίδια τη Γουλφ. Πέραν αυτών, τα Ημερολόγιά της είναι γεμάτα θλίψη και δράματα. Κατάθλιψη, αρρώστια, φόβος, άγχος και μοναξιά περνούν από τις σελίδες τους, αλλά και η φιλία, η κοινωνία και η αδυσώπητη επίδραση του χρόνου στις ζωές και στη συνείδηση των ανθρώπων.
Σε λιγότερο από μία δεκαετία (από το 1925 ως το 1931) η Βιρτζίνια Γουλφ εξέδωσε τα σημαντικότερα μυθιστορήματά της. Το 1925 την «Κυρία Νταλογουέι», το 1927 το «Στον φάρο», το 1928 το «Ορλάντο: μια βιογραφία» και το 1931 τα «Κύματα».
Η περιπετειώδης ζωή της Γουλφ έχει καταγραφεί λεπτομερώς και είναι περιττό να την επαναλάβει κανείς. Εκείνο που έχει σημασία είναι το έργο – μαζί με το παράδειγμα, βέβαια. Η Γουλφ άφησε πίσω της πεθαίνοντας δεκαέξι βιβλία: δέκα μυθιστορήματα, το ένα πιο επιδραστικό από το άλλο, και δύο τόμους δοκιμίων που αποτελούν και σήμερα πρότυπα προσωπικού δοκιμίου και αναλυτικής ανάγνωσης του έργου συγγραφέων όπως ο Χένρι Τζέιμς, η Εμιλι Μπροντέ, ο Λόρενς Στερν ή ο Τζόις. Η θητεία της στην κριτική και στο δοκίμιο υπήρξε καθοριστική στη συγγραφική της διαμόρφωση. Το είχε πει άλλωστε και η ίδια: τα διαβάσματά της και η κριτική της έμαθαν πώς να συμπυκνώνει, πώς να «ζωντανεύει» και πώς «να διαβάζει με μια πένα κι ένα σημειωματάριο».
Μολονότι ξεκίνησε να γράφει το 1897, στα 15 της χρόνια, η λογοτεχνική της σταδιοδρομία αρχίζει το 1905, στα 23 της χρόνια, γράφοντας κριτικές στο «Times Literary Supplement», δέκα χρόνια πριν εκδώσει το πρώτο της μυθιστόρημα. Γεννημένη στο Σάουθ Κένσινγκτον, η Γουλφ καταγόταν από εύπορη οικογένεια λογίων και ο πατέρας της την ενθάρρυνε να γράφει. Οταν εκείνος πέθανε, το 1904, η οικογένεια μετακόμισε στην περιοχή του Μπλούμσμπερι που ήταν πιο μποέμ. Εκεί η Βιρτζίνια παντρεύεται το 1912 τον Λέοναρντ, που ήταν κι αυτός συγγραφέας, ελάσσονος σημασίας αλλά αφοσιωμένος στη Γουλφ, ως τον αδόκητο θάνατό της.
Αυτοδίδακτοι τυπογράφοι
Το ζευγάρι προμηθεύτηκε το 1917 ένα χειροκίνητο πιεστήριο, που το εγκατέστησε στην τραπεζαρία του σπιτιού τους. Αυτοδίδακτοι τυπογράφοι, ξεκίνησαν τον μικρό εκδοτικό τους οίκο με το όνομα Hogarth Press. Το σκεπτικό τους ήταν απλό: οι συγγραφείς που θα εξέδιδαν εκεί τα βιβλία τους, ολιγοσέλιδα συνήθως, δεν θα ήταν υποχρεωμένοι να υφίστανται τις πιέσεις των μεγάλων εκδοτών να αλλάξουν, να «διορθώσουν» ή να αφαιρέσουν κάτι από τα κείμενά τους. Αυτό που πρυτάνευε ήταν η ελευθερία της έκφρασης και η πρωτοτυπία. Στον Hogarth Press η Γουλφ τύπωσε τα σημαντικότερα μυθιστορήματά της: την Κυρία Νταλογουέι, το Στο Φάρο, το Ορλάντο: μια βιογραφία και τα Κύματα.
Η επίδραση του ρωσικού ρεαλισμού
Τονίζεται κατά κόρον – και ως έναν βαθμό όχι άδικα – ότι οι Γουλφ τύπωσαν στο χειροκίνητο πιεστήριό της την πρώτη έκδοση της Ερημης Χώρας του Ελιοτ, χωρίς όμως τις σημειώσεις που προστέθηκαν στις κατοπινές εκδόσεις προκειμένου να μην κατηγορηθεί ο Ελιοτ για λογοκλοπή. Αλλά οι Γουλφ τύπωσαν και αρκετά σημαντικά έργα του ρωσικού ρεαλισμού του 19ου αιώνα (ανάμεσα τους και την Εξομολόγηση του Σταυρόγκιν του Ντοστογέφσκι, μεταφρασμένη από τον Σάμουελ Κοτελιάνσκι σε συνεργασία με τη Βιρτζίνια Γουλφ). Εκείνη, μολονότι δεν ήξερε ρωσικά, βοήθησε τον Κοτελιάνσκι να μεταφράσει κι άλλους ρώσους συγγραφείς: τον Τσέχοφ, τον Τολστόι, τον Ιβάν Μπούνιν και τον Γκόρκι. Σ’ ένα από τα θαυμάσια δοκίμιά της με τίτλο «The Russian Point of View» το 1925 η Γουλφ προβαίνει σε μια εξαίρετη παρατήρηση συγκρίνοντας τον Τολστόι με τον Ντοστογέφσκι: Στο έργο του Τολστόι, έλεγε, «κυριαρχεί η ζωή», ενώ στο έργο του Ντοστογέφσκι «η ψυχή».
Η Βιρτζίνια Γουλφ δεν ήταν απλώς πρωτοπόρος. Ανήκει στους επιφανέστερους από όσους αποκαλούμε σύγχρονους κλασικούς. Αλλαξε τη μυθιστορηματική γραφή εξαντλώντας τα όρια της μυθοπλασίας, όμως η βαθύτερη επιθυμία της ήταν να διαβάζεται. Διαβάζεται και σήμερα. Η γοητεία της παραμένει αξεπέραστη.
Γιατί όμως αυτή η εμμονή με τον ρωσικό ρεαλισμό; Διότι, κατά τη Γουλφ, είναι ένας ρεαλισμός διαφορετικός, δεν έχει σχέση με τον αντίστοιχο του Ντίκενς και είναι ανώτερος και αυθεντικότερος. Στον Ντοστογέφσκι, και ιδίως στην Εξομολόγηση του Σταυρόγκιν, η Γουλφ βρήκε τα στοιχεία του εσωτερικού μονολόγου που τα μελέτησε και ανέπτυξε τον αντίστοιχο δικό της. Σε τέτοιον μάλιστα βαθμό ώστε τα κάθε βιβλίο της να είναι πάντοτε διαφορετικό από το προηγούμενο. Δεν είναι φυσικά εύκολο – και στην περίπτωση της Γουλφ ήταν και οδυνηρό. Αρκεί κανείς να ρίξει μια γρήγορη ματιά στα σημαντικότερα μυθιστορήματά της που κυκλοφορούν στα ελληνικά. Και είναι ευτύχημα που εκτός από τις αξεπέραστες μεταφράσεις των Στον φάρο και Κύματα του αείμνηστου Αρη Μπερλή και οι υπόλοιπες μεταφράσεις της Γουλφ στη γλώσσα μας είναι από αξιοπρεπείς έως πολύ καλές.
Σε λιγότερο από μία δεκαετία (από το 1925 ως το 1931) η Βιρτζίνια Γουλφ εξέδωσε τα σημαντικότερα μυθιστορήματά της – μολονότι με τη συμβατική έννοια του όρου δεν είναι ακριβώς όλα μυθιστορήματα. Το 1925 την Κυρία Νταλογουέι, το 1927 το Στον φάρο, το 1928 το Ορλάντο: μια βιογραφία, και το 1931 τα Κύματα.
Μοντερνίστρια και αιρετική
Διαβάζοντάς τα κανείς με αυτή τη σειρά μπορεί να αντιληφθεί όχι μόνο το θεματολογικό τους εύρος (που φαινομενικά δεν είναι μεγάλο), αλλά κυρίως το πώς η πειραματική γραφή αυτής της παθιασμένης συγγραφέως εξελίσσεται από το ένα στο άλλο βιβλίο χωρίς μεν να παραβιάζει τους αφηγηματικούς κανόνες αλλά ταυτοχρόνως να τους αλλάζει. Η Γουλφ μπορεί να ανήκει στους μείζονες αγγλόφωνους μοντερνιστές αλλά το έργο της είναι τόσο συμπαγές που σήμερα την κάνει να μοιάζει αιρετική σε σχέση με τους άλλους γνωστούς μοντερνιστές.
Οι μορφολογικές αναζητήσεις και η πρωτοτυπία της δεν οφείλονται σε εξωτερικούς παράγοντες και δεν έχουν προγραμματικό χαρακτήρα. Προκύπτουν από τη σκληρή προσπάθειά της να αποκαλύψει το μυστικό νόημα της ζωής, γι’ αυτό και πίστευε πως «η γλώσσα φωτίζεται από την ψυχή».
Αν λάβουμε τα παραπάνω υπόψη, όπως είναι αναγκαίο γι’ αυτή τη σπουδαία συγγραφέα, αντιλαμβανόμαστε την ακράδαντη πεποίθησή της ότι η πλοκή στην πεζογραφία υπάρχει (όταν υπάρχει) μόνο και μόνο για να υπηρετήσει το αίσθημα. Επί της ουσίας, δηλαδή, η πλοκή δεν είναι τίποτε.
Τα μεγάλα έργα
Στην Κυρία Νταλογουέι έχουμε την 52χρονη Κλαρίσα Νταλογουέι που κάποια μέρα του 1923, κατά την οποία ετοιμάζει μια από τις συνήθεις δεξιώσεις της, φτάνει αιφνιδίως από την Ινδία ο πρώτος της έρωτας Πίτερ Γουόλς. Εχουν περάσει πέντε χρόνια από τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η «υπόθεση» του μυθιστορήματος, όπως και στον Οδυσσέα του Τζόις, εξελίσσεται μέσα σε μία μέρα. Το εξαίσιο αυτό έργο δεν είναι μόνο ένα βιβλίο για τις αναμνήσεις και το πώς επιδρούν αυτές στα αισθήματα και στη συνείδηση αλλά και μια βαθιά διείσδυση στη δύναμη και στις αδυναμίες ενός ολόκληρου πολιτισμού.
Το Στον φάρο είναι ένα βιβλίο σε κάποιον βαθμό διαφορετικό. Σε ένα εξοχικό σπίτι στις Εβρίδες η κυρία Ράμσεϊ, ο σύζυγός τους και μια συντροφιά φίλων σχεδιάζουν μια επίσκεψη στον κοντινό φάρο. Ο φάρος φωτίζει τις μύχιες σκέψεις τους αποκαλύπτοντας μια άλλη πραγματικότητα που ως τώρα δεν ήθελαν να την παραδεχθούν και γίνεται μεταφυσικό σύμβολο, το οποίο ακυρώνει αισθήματα, πεποιθήσεις, ιδέες και πόθους, ένα τρομερό τοτέμ που αλλάζει τα πάντα.
Το 1928, έναν χρόνο μετά από το Στον φάρο η Βιρτζίνια Γουλφ εκδίδει το πιο αινιγματικό και προκλητικό για την εποχή βιβλίο της, το Ορλάντο. Πρόκειται για την ιστορία του Ορλάντο, που είναι ανδρόγυς, διασχίζει τον χρόνο (τρεις αιώνες) και από άνδρας γίνεται γυναίκα. Το βιβλίο είναι αφιερωμένο στη φίλη και ερωμένη της Γουλφ, Βίτα Σάκβιλ-Γουέστ, που ήταν κι εκείνη συγγραφέας. Πέραν όμως αυτού είναι μια εξαίσια καταβύθιση στον χρόνο, στη σημασία του όχι μόνο στην αφήγηση αλλά και στην ίδια τη ζωή, συνδυάζοντας το παρελθόν με το μέλλον. Τη συνείδηση σε αυτό το περίπλοκο μυθιστόρημα τη διαμορφώνουν οι εφήμερες αντανακλάσεις της μνήμης, όμως οι αντανακλάσεις αυτές είναι το περίβλημα των εποχών, με τις ανόδους και τις καθόδους τους, από την ελισαβετιανή ως τη βικτωριανή περίοδο.
Και έπειτα από αυτό το μεγάλο επίτευγμα η Γουλφ μάς δίνει το 1931 ένα εξίσου μεγάλο έργο: τα Κύματα, για το οποίο, καθώς έλεγε η ίδια, κατέβαλε τεράστιες προσπάθειες. Οι μονόλογοι έξι φίλων συνθέτουν αυτό το απίστευτο μυθιστόρημα, όπου ο καθένας από εμάς ανακαλύπτει πλευρές του εαυτού του στους άλλους. Είναι το μεγαλείο και η τραγωδία της ζωής, βέβαια, αυτό που επαναλαμβάνεται, όπως τα κύματα. Πρόκειται άραγε για μυθιστόρημα; Ή μήπως για ένα ανεπανάληπτο συμφωνικό ποίημα το οποίο αναπτύσσεται στα βαθύτερα υποστρώματα του βίου; Το μόνο εν τέλει που μπορεί να πει κανείς είναι πως 92 χρόνια μετά την πρώτη έκδοσή τους τα Κύματα παραμένουν ένα άφθαρτο και συγκλονιστικό έργο.
Η Γουλφ δεν ήταν απλώς πρωτοπόρος. Ανήκει στους επιφανέστερους από όσους αποκαλούμε σύγχρονους κλασικούς. Αλλαξε τη μυθιστορηματική γραφή εξαντλώντας τα όρια της μυθοπλασίας, όμως η βαθύτερη επιθυμία της ήταν να διαβάζεται. Διαβάζεται και σήμερα. Η γοητεία της παραμένει αξεπέραστη.
Η ειρήνη, η δημοκρατία, ο φεμινισμός
Ενώ σχεδόν όλα τα μυθιστορήματα της Γουλφ κυκλοφορούν στη γλώσσα μας, το δοκιμιακό και κριτικό της έργο δεν είναι γνωστό όσο θα έπρεπε. Εχουμε σποραδικές μεταφράσεις από τα δοκίμια και τα ημερολόγιά της που δεν αρκούν για να κατανοήσει κανείς βαθιά το έργο και την εποχή και για ποιον λόγο η ίδια υπήρξε η «πνευματική ηγερία» του περίφημου Κύκλου του Μπλούμσμπερι που σημάδεψε όχι μόνο τα βρετανικά αλλά και τα παγκόσμια γράμματα. Η ελληνική αγορά είναι ώριμη να υποδεχθεί δύο τουλάχιστον αντιπροσωπευτικούς τόμους: έναν με τα δοκίμια της Γουλφ και έναν με μια καλή επιλογή από τα συγκλονιστικά Ημερολόγιά της. Και για να μείνω μόνο σε δύο παραδείγματα επιφανών μελών του Κύκλου του Μπλούμσπερι: πίσω από τον δοκιμιογράφο Ε. Μ. Φόρστερ δεν δυσκολεύεται κανείς να διακρίνει τη σκιά της Γουλφ. Και άραγε, αν ο μέγας οικονομολόγος Τζον Μέιναρντ Κέινς δεν ήταν επιφανές μέλος του Κύκλου, θα ανέπτυσσε την αξεπέραστη μακροοικονομική θεωρία του, όπου αποδείκνυε πως η κουλτούρα και ο πολιτισμός περιέχουν προστιθέμενη αξία; Αν δεν υπήρχε εκείνη η σπουδαία και επιβλητική γυναίκα με το τεράστιο ταλέντο, την ακαταπόνητη προσπάθεια και την ανάδειξη της γυναικείας προσωπικότητας ως ισότιμης της ανδρικής ποιο θα ήταν το φεμινιστικό υπόβαθρο στον αγγλόφωνο κόσμο; Ο φεμινισμός της Γουλφ δεν ήταν ούτε ταξικός ούτε φυλετικός. Ηταν ουσιαστικό τμήμα της ελευθερίας και της δημοκρατίας – γι’ αυτό και παραμένει και σήμερα αναντικατάστατος.
