Ανασκαφές
Αναμνήσεις, συναισθήματα, σκέψεις
Εκδόσεις Κέδρος, 2018
σελ. 176, τιμή 11 ευρώ
«Ολοι μού λένε: «Kάθισε και γράψε. Γράψε την αυτοβιογραφία σου». Είναι σαν να σου λένε: «Βιάσου. Στην ηλικία σου το τελικό ταξίδι, δεν ξέρεις… έρχεται ξαφνικά…»». Αυτοβιογραφία η Διδώ Σωτηρίου δεν άφησε. Ετοίμαζε ίσως; Εν μέρει απαραίτητο, μια και, όπως παραδέχεται η ίδια το καλοκαίρι του 1990, «Στον μακρύ βίο μου είδα, έζησα, άκουσα πολλά… Βάλε από το 1909 που γεννήθηκα ως το σημερινό 1990…». Η ζωή της Διδώς Σωτηρίου, που πέθανε το 2004 σε ηλικία 95 ετών, κάλυψε ουσιαστικά όλον τον 20ό αιώνα και η διαδρομή της από το γενέθλιο Αϊδίνι ως την Αθήνα, το Παρίσι και τη Μόσχα ενώνει τις τελείες των μεγάλων γεγονότων της ελληνικής ιστορίας στον αιώνα αυτόν. Εζησε την Καταστροφή στη Μικρασία. Στην Αθήνα πια, ως δημοσιογράφος, μέλος του ΚΚΕ και γυναικείων οργανώσεων, ήταν δραστήρια στον παράνομο Τύπο στη διάρκεια της Κατοχής. Γνωρίστηκε με αριστερούς διανοουμένους της εποχής της, συμμετείχε στο Παγκόσμιο Συνέδριο Γυναικών στη Μόσχα το 1963, ταξίδεψε και έγραψε πολύ. «Ολα τούτα τα γεγονότα τα κοσμοϊστορικά που έγιναν και τα προσωπικά σου τα βιώματα, τι άλλο έκανες από να τα βολέψεις μέσα στις σελίδες των βιβλίων σου;» σημειώνει σε ένα αυτοσχόλιο.
Παρ’ όλα αυτά, καταλαβαίνει ότι το κοινό διψάει για μια «ατομική εξομολόγηση», που ωστόσο εύκολα παρασύρει τον συγγραφέα σε ωραιοποιήσεις και «κοκεταρίες». Πιθανότατα η ίδια δεν ήθελε να μπει στον πειρασμό, αλλά οι σημειώσεις της, που κυκλοφορούν στον τόμο Ανασκαφές (Κέδρος, 2018), επιλεγμένες από τον ανιψιό της Νίκο Μπελογιάννη και με την επιμέλεια της Μαρίας Σπανάκη, αποτελούν ένα ανεπεξέργαστο αυτοβιογραφικό υλικό, συγκροτούν ένα προσωπικό ημερολόγιο. Της άρεσε το σκόρπιο γράψιμο και έγραφε παντού, σε τετράδια, σε διαφημιστικά ημερολόγια, στον φάκελο με τον λογαριασμό του ΟΤΕ, σε όποιο χαρτί είχε πρόχειρο.
Για τη νεανική ηλικία
Στον τόμο περιλαμβάνονται σημειώσεις των ετών 1988-1994, πολλές γραμμένες στο εξοχικό της στα Βασιλικά της Εύβοιας. Η Διδώ διανύει την όγδοη δεκαετία της ζωής της. Οι σημειώσεις, ανάκατες, επιστρέφουν συχνά σε ίδια θέματα, με κύριες επωδούς τις αναμνήσεις από το παρελθόν των παιδικών χρόνων και την αγωνία για τη φθορά του σώματος και του πνεύματος. «Ο συγγραφέας σκάβει μέσα του ν’ ανακαλύψει κρυμμένους θησαυρούς από το παρελθόν» γράφει το καλοκαίρι του 1989, και σημειώνει στο εξώφυλλο του ημερολογίου τη λέξη «Ανασκαφές», η οποία διατηρήθηκε ως τίτλος στον τόμο που κυκλοφορεί.
Ωστόσο, δεν πρόκειται για υλικό επιμελημένο από την ίδια προς έκδοση. Αρκετά επεξεργασμένα και αφηγηματικά γλαφυρά είναι τα πρώτα κείμενα, όπου η συγγραφέας αναφέρεται στα παιδικά της χρόνια, στη γέννησή της στο Αϊδίνι, στην έλξη της για τα βιβλία, ειδικά για τις συλλογές του παππού της Γεωργίου Παππά, καθηγητή στη Μεγάλη του Γένους Σχολή, που τις φυλλομετρούσε και τις χάζευε μικρή. Από τα δικά της διαβάσματα ξεχωρίζει πρώτα-πρώτα τον Νίτσε και ακολουθεί η λατρεία στους Γκόγκολ, Ντοστογέφσκι, Τσέχοφ και Γκόρκι. Οταν εισβάλλουν δυναμικά ο Μαρξ, ο Ενγκελς και η Ρόξα Λούξεμπουργκ, αρχίζει η ατομική επανάσταση της πάλαι ποτέ αστής, γόνου οικογένειας μποέμ και γλεντζέδων Ανατολιτών, όπως χαρακτηρίζει η ίδια την οικογένειά της. Η όποια πρόθεση συγγραφής μιας συγκροτημένης αυτοβιογραφίας φαίνεται πως σταματά εκεί. Η είσοδός της στη δημοσιογραφία, τα ταξίδια στο Παρίσι, η στράτευση στους κοινωνικούς αγώνες, δίνονται σε επιγραμματικές σημειώσεις, ενδεχομένως με την πρόθεση να επεκταθούν αργότερα.
Τα σκοτάδια της φθοράς
Ιδιαίτερα συγκινητική στα σημειώματα που περιλαμβάνονται στον τόμο είναι η ανησυχία του πνευματικού ανθρώπου μπροστά στα γηρατειά: «Γερνάς. Συμβιβάζεσαι με υπονοούμενα. Σκοτεινιάζει, χειμωνιάζει. Συρρίκνωση που αρχίζει από το δέρμα και απλώνεται σιχαμερά». Δεν φοβάται τον θάνατο αλλά τα «σκοτάδια της φθοράς» και την παράδοση στην ύπνωση της τηλεόρασης. Στα σημειώματα της δεκαετίας αυτής, το θέμα επανέρχεται διαρκώς, η αγωνία της διατυπώνεται με τον πιο εμφατικό τρόπο: «Ολα μέσα μου είναι ανάκατα… Φυσιολογική πνευματική γέννα δεν περιμένω πια. Η γονιμοποίηση δεν μπορεί να γίνει όπως τότε που τα ωάρια του νου δέχονταν το καυτό σπέρμα από στητό, δυναμικό πέος και έβγαινε η δημιουργία, ως θεϊκή κραυγή αβάσταχτου, λυτρωτικού πόθου».
Τα ίδια θέματα την απασχολούν και σε μια σειρά ποιημάτων που συμπεριλαμβάνονται στον τόμο και συνιστούν μια άγνωστη πλευρά της Διδώς Σωτηρίου. Αυτή η μετακίνηση από τον πεζό στον ποιητικό λόγο έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί, ως άσκηση ποιητικής που ξεκλειδώνει το εργαστήρι του δημιουργού. Ασυνεχές και αποσπασματικό, το υλικό του τόμου δεν συγκροτεί μια ενιαία παρουσίαση του προσώπου της Διδώς Σωτηρίου, ωστόσο είναι χρήσιμο για τον μελλοντικό βιογράφο της που θα επιχειρήσει να συμπληρώσει τη βιογραφία της Σάσας Τσακίρη (Από τον κήπο της Εδέμ στο καμίνι του αιώνα μας, Κέδρος, 1996), δίνοντας ένα ολοκληρωμένο πορτρέτο της συγγραφέως. Για τον ιστορικό της πρόσφατης ιστορίας μας ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα σχόλιά της στις πολιτικού χαρακτήρα σημειώσεις, για «τον αμοραλισμό του Ανδρέα [Παπανδρέου] και των συν αυτώ» που την τρομάζει ή για την κατάρρευση της «σαθρότητας του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού»» που άρχισε «σαν ελπιδοφόρος άνοιξη» αλλά του οποίου η απομυθοποίηση τη φοβίζει για «εθνικιστικές εξάρσεις, επιστροφές ακόμα και σε δεξιές ακρότητες». Λόγια προφητικά, γραμμένα στις αρχές της δεκαετίας του 1990.
Το αρχείο και οι εκπλήξεις
Το αρχείο της Διδώς Σωτηρίου στο Ελληνικό Λογοτεχνικό Αρχείο (ΕΛΙΑ), δωρεά της αδελφής της Ελλης Παππά και του γιου της Νίκου Μπελογιάννη, 62 αρχειακοί φάκελοι, τρία κιβώτια και ένα μεγάλο συρτάρι, ταξινομημένο από τη Σοφία Μπόρα, διαρκώς εμπλουτίζεται. «Βρίσκω συνέχεια χειρόγραφα, πίσω από σοβατεπί, σε κιβώτια στο σπίτι στα Ανω Ιλίσια, θαμμένα στον κήπο ή φυλαγμένα σε θυρίδα τραπέζης, όπως συνέβη με το μυθιστόρημα Τα παιδιά του Σπάρτακου που εκδόθηκε από τον Κέδρο το 2011» μας είπε ο Νίκος Μπελογιάννης. Μεταξύ άλλων, έχει βρεθεί η αρχή ενός άγνωστου μυθιστορήματος, τρία κεφάλαια, που θα δημοσιευθούν μαζί με διηγήματα σε έναν τόμο που θα κυκλοφορήσει την επόμενη χρονιά, ενώ υπάρχει και μεγάλος φάκελος αλληλογραφίας που δεν είναι μεν απόρρητη αλλά «δεν θα εκδοθεί όσο ζω» λέει ο Νίκος Μπελογιάννης. Διπλές και τριπλές γραφές των ίδιων κειμένων, σημειώσεις σε τετράδια, ημερολόγια και λυτά φύλλα, συγκροτούν ένα πλούσιο και ενδιαφέρον υλικό για τους μελετητές. Από την έρευνα στο αρχείο της, μέχρι στιγμής, η εικόνα της Διδώς Σωτηρίου ως συγγραφέα δεν αλλάζει, σχολιάζει στο «Βήμα» η Ερη Σταυροπούλου, καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, εκδότρια και μελετήτρια του έργου της Σωτηρίου. «Δεν περιμένουμε να βρούμε στο αρχείο κάποιο ολοκληρωμένο ανέκδοτο μυθιστόρημα, κάτι καλύτερο από τα Ματωμένα χώματα.
Από την άλλη, βρέθηκαν πολλά διηγήματα – πριν από δέκα χρόνια δεν γνωρίζαμε ότι είχε γράψει τόσα διηγήματα, παρότι είχε δημοσιεύσει ορισμένα – και βρέθηκαν και ποιήματα, για τα οποία δεν γνωρίζαμε». Ενας πρώτος τόμος διηγημάτων Τυχαίο συναπάντημα και άλλες ιστορίες κυκλοφόρησε από τον Κέδρο το 2004, ενώ ετοιμάζεται ακόμη, σε επιμέλεια της Σταυροπούλου, ένας τόμος με σημειώματα ποιητικής για τον ρόλο του λογοτέχνη και τη σχέση του με το κοινό.
