Συνηθίζουμε να θεωρούμε την εμφάνιση του δημοκρατικού πολιτεύματος αποκλειστικά δυτική υπόθεση: μια νοητή γραμμή συνδέει την αρχαία Αθήνα και τη Ρώμη με τη Βρετανία της Ενδοξης Επανάστασης, την Αμερικανική και τη Γαλλική Επανάσταση. Οσο όμως οι μελετητές επεκτείνουν τη ματιά τους πέρα από τις ευρωκεντρικές σταθερές του παρελθόντος τα δεδομένα μεταβάλλονται.
David Stasavage – Η παρακμή και η άνοδος της δημοκρατίας. Μια παγκόσμια ιστορία από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα
Μετάφραση Αλέξανδρος Μανωλάτος.
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2022, σελ. 472, τιμή 25 ευρώ
Γράφοντας μια παγκόσμια ιστορία της δημοκρατίας ο αμερικανός πολιτικός επιστήμονας και καθηγητής του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης Ντέιβιντ Στάσαβατζ επισημαίνει παραδείγματα δημοκρατικών κανόνων στη Μεσοποταμία της Εποχής του Χαλκού, στην αρχαία Ινδία, στο προκολομβιανό Μεξικό. Η παρακμή και η άνοδος της δημοκρατίας (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) παρουσιάζει μια πιο πλούσια και πιο σύνθετη ιστορία από εκείνη που γνωρίζουμε αναλύοντας την πορεία της δημοκρατίας από την πρώιμη στη σύγχρονη μορφή της.
Αντί της γραμμικής εξέλιξης της δημοκρατίας που έχουμε στο μυαλό μας οι περισσότεροι, από την Ελλάδα στη Ρώμη και κατόπιν στη Δυτική Ευρώπη, προτείνετε μια καμπύλη με ακμή, παρακμή και εκ νέου ανάδυσή της.
«Σωστά. Είναι ακριβέστερο να μιλάμε για «παρακμή και άνοδο» παρά για «άνοδο και παρακμή», καθώς η πρώιμη μορφή της δημοκρατίας αναδύεται και κατόπιν σβήνει όσο το μέγεθος των κρατών αυξάνεται, ενώ αργότερα αναπτύσσεται και επεκτείνεται προοδευτικά η σύγχρονη μορφή της όπως τη γνωρίζουμε, με κόμματα, αντιπροσώπους και εκλογές».
Ωστόσο, η πρώιμη δημοκρατία δεν εξαντλείται στην Ελλάδα και στη Ρώμη και γι’ αυτό θεωρείτε ότι υπάρχει στις κοινωνίες μια φυσική τάση προς μορφές αυτού του πολιτεύματος.
«Προφανώς η περίπτωση της αρχαίας Ελλάδας είναι κρίσιμης σημασίας για την ανάπτυξη των όρων και των εργαλείων της πρώιμης δημοκρατίας – άλλωστε, οι Ελληνες ήταν εκείνοι που επινόησαν τον όρο! Επινόησαν, με άλλα λόγια, τόσο το πολίτευμα όσο και τον τρόπο σκέψης γύρω από αυτό. Εκείνοι όμως, όπως και οι Ρωμαίοι, δεν ήταν οι μόνοι που άσκησαν συναινετική μορφή διακυβέρνησης με ευρεία συμμετοχή μελών της κοινωνίας. Υπάρχουν και άλλα παραδείγματα ανά τον κόσμο, σε διαφορετικές εποχές, κυβερνήσεων με συμβούλια και συνελεύσεις που προσομοιάζουν στη δημοκρατία. Ενα τέτοιο δείγμα πρώιμης δημοκρατίας είναι εκείνο των ιθαγενών αμερικανών Χιούρον ή Ουέντατ, όπως αυτοαποκαλούνταν, οι οποίοι ζούσαν στην περιοχή του σημερινού Οντάριο, στον Καναδά, και κυβερνώνταν μέσω συνελεύσεων σε επίπεδο χωριού, φυλής, αλλά και ολόκληρης της συνομοσπονδίας τους. Γνωρίζουμε πλήθος λεπτομερειών για το πολίτευμα αυτό γιατί καταγράφηκαν από τους Γάλλους Ιησουίτες που επιχείρησαν να τους προσηλυτίσουν στον χριστιανισμό τον 17ο αιώνα. Το γεγονός όμως ότι παρόμοια πολιτεύματα εμφανίζονται σε ποικίλες περιοχές παγκοσμίως, όχι μόνο σε μία από την οποία διαχέονται στις υπόλοιπες, συνηγορεί υπέρ της φυσικής τάσης προς την πρώιμη μορφή της δημοκρατίας. Εδώ, βέβαια, πρέπει να κάνουμε μια διάκριση σε σχέση με τη σύγχρονη εκδοχή της, η οποία είναι πράγματι μια «τεχνολογία» που προκύπτει σε συγκεκριμένη χρονική συγκυρία κατά την περίοδο της λεγόμενης «Ατλαντικής Επανάστασης» στα τέλη του 18ου αιώνα και κατόπιν διαδίδεται».
«Για τους περισσότερους από εμάς σήμερα η δημοκρατία είναι ταυτισμένη με τις εκλογές, ελεύθερες, δίκαιες, με πλουραλισμό κομματικών επιλογών. Η ουσία ωστόσο δεν είναι οι εκλογές αυτές καθαυτές, είναι η ισχύς που διαθέτεις αν επιλέξεις να ασκήσεις το δικαίωμά σου στην ψήφο» τονίζει στο «Βήμα» ο Ντέιβιντ Στάσαβατζ
Θα λέγατε ότι οι συνελεύσεις και η έννοια της συναίνεσης είναι τα βασικότερα θεμέλια των απαρχών μιας δημοκρατικής διακυβέρνησης;
«Η έννοια της συναίνεσης σημαντικού μέρους του πληθυσμού είναι, θα έλεγα, το βασικότερο κριτήριο όλων ως προς τη δημοκρατική διακυβέρνηση. Μπορεί εδώ κανείς να προσθέσει και το ζήτημα του πόσο συχνά ζητείται η συναίνεση αυτή. Το χαρακτηριστικό των πρώιμων δημοκρατιών ήταν ακριβώς η εντατική συμμετοχή. Αντίθετα, η δική μας έχει «επεισοδιακό», αν μπορώ να χρησιμοποιήσω τον όρο, χαρακτήρα – ψηφίζουμε μία φορά ανά ορισμένα έτη».
Η διαφορά μεταξύ πρώιμης και σύγχρονης δημοκρατίας έγκειται στη θεμελίωση της λαϊκής κυριαρχίας και στη μετέπειτα εκλέπτυνσή της με «τεχνολογίες» όπως οι εκλογές και η έμμεση αντιπροσώπευση;
«Η έννοια της εξουσίας που πηγάζει από τον λαό βρίσκεται στον πυρήνα της δημοκρατίας, πρώιμης και σύγχρονης. Για τους περισσότερους από εμάς σήμερα η δημοκρατία είναι ταυτισμένη με τις εκλογές, ελεύθερες, δίκαιες, με πλουραλισμό κομματικών επιλογών. Η ουσία ωστόσο δεν είναι οι εκλογές αυτές καθαυτές, είναι η ισχύς που διαθέτεις αν επιλέξεις να ασκήσεις το δικαίωμά σου στην ψήφο. Επομένως, οι εκλογές είναι μια τεχνολογία για την επίτευξη του σκοπού της απόδοσης της εξουσίας στους πολλούς».
Το γεγονός ότι παρόμοια πολιτεύματα εμφανίζονται σε ποικίλες περιοχές παγκοσμίως, όχι μόνο σε μία από την οποία διαχέονται στις υπόλοιπες, συνηγορεί υπέρ της φυσικής τάσης προς την πρώιμη μορφή της δημοκρατίας
Πότε μπορούμε να μιλήσουμε για τη στιγμή της έλευσης της σύγχρονης δημοκρατίας;
«Στις Ηνωμένες Πολιτείες η δημοκρατία γίνεται δυνατή για τους ελεύθερους λευκούς άνδρες μετά την ψήφιση του Συντάγματος, το 1789. Οι γυναίκες όμως δεν έχουν δικαίωμα ψήφου. Οι Αφροαμερικανοί είναι δούλοι. Στη Γαλλία οι γυναίκες δεν ψηφίζουν ούτε μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Το ιδανικό επομένως της δημοκρατίας δεν πραγματώνεται στις ΗΠΑ παρά στη δεκαετία του 1960 με την ψήφιση του Νόμου περί Δικαιώματος Ψήφου που διασφαλίζει την καθολική ψηφοφορία των ενηλίκων. Στην άλλη όχθη του Ατλαντικού οι βασικές αρχές των εκλογών και της εκπροσώπησης υφίστανται από πολύ νωρίς στην Αγγλία, αλλά και εκεί πρέπει να περιμένουμε ως τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού προτού επεκταθεί επαρκώς το δικαίωμα ψήφου ώστε να μιλάμε για την αληθινή σύγχρονη δημοκρατία ως πολίτευμα».
Υπάρχει μονοπάτι δημοκρατικής εξέλιξης της Κίνας ή το βάρος αιώνων γραφειοκρατικής διακυβέρνησης τείνει να την αποκλείσει;
«Δεν θα έλεγα ότι η Κίνα έχει μηδενικές πιθανότητες να εξελιχθεί σε δημοκρατία. Αν, όμως, ένας τύπος διακυβέρνησης κρίνεται επιτυχημένος με βάση τη διάρκειά του, τότε η αντοχή του κινεζικού συστήματος είναι πράγματι εντυπωσιακή. Ενα απολυταρχικό, γραφειοκρατικό σύστημα που διατηρείται για χιλιάδες χρόνια, αν και κατά καιρούς υφίσταται δυναστικές αλλαγές ή σύντομες καταρρεύσεις, σε κάνει να σκέφτεσαι ότι όντως πρόκειται για μοντέλο διακυβέρνησης με ιδιαίτερη ικανότητα ανθεκτικότητας και επιβίωσης. Οπως έγραψε ο Μαξ Βέμπερ, από τη στιγμή που θα συγκροτηθεί ένα γραφειοκρατικό καθεστώς πολύ δύσκολα καταστρέφεται. Και ίσως η περιγραφή αυτή να ταιριάζει πράγματι στην Κίνα».
Κάτι που έχουμε χάσει και θα πρέπει να ξαναβρούμε είναι η επαφή μεταξύ ανθρώπων διαφορετικής προέλευσης και πεποιθήσεων – ανθρώπων από διαφορετικές περιοχές, ανθρώπων με άλλες πολιτικές ταυτότητες
Η πρόσφατη αδυναμία της αμερικανικής Βουλής να εκλέξει πρόεδρο επί 14 συνεχείς ψηφοφορίες ήταν έκφραση ενός κομματικού παιχνιδιού εξουσίας ή και ένδειξη κατακερματισμού της συναίνεσης στην αμερικανική κοινωνία;
«Πιστεύω πράγματι ότι είναι ένδειξη κατακερματισμού της συναίνεσης, αλλά και επίσης απόδειξη του ότι κάποιοι είναι διατεθειμένοι να φτάσουν σε άκρα που κανείς δεν θα μπορούσε καν να φανταστεί πριν από μια δεκαετία. Το να αδυνατεί ένα από τα δύο σώματα διακυβέρνησης να προβεί στην πιο απλή, την πιο βασική ενέργεια, αυτή της εκλογής προέδρου, είναι αξιοσημείωτο – και σαφώς ανησυχητικό».
Στην Ευρώπη, αντίστοιχα, βλέπουμε να κατακερματίζονται κομματικά συστήματα σε χώρες όπως η Γαλλία ή η Ισπανία. Πρόκειται για τη νέα κανονικότητα;
«Είναι ενδιαφέρον ερώτημα γιατί από τον 19ο αιώνα και μετά, μια εποχή διαφορετικών πολιτικών διαιρέσεων και κομματικών συστημάτων, περάσαμε σταδιακά σε μια άλλη όπου ο κύριος διαχωρισμός ήταν μεταξύ ενός σοσιαλιστικού, σοσιαλδημοκρατικού, εργατικού κόμματος της Αριστεράς και ενός χριστιανοδημοκρατικού ή άλλου αντίστοιχου της Δεξιάς. Πολλοί θεώρησαν ότι αυτό ήταν και το οριστικό στάδιο, το τέλος, όπως λέμε στα ελληνικά, που εξέφραζε τη διαίρεση μεταξύ εργασίας και ιδιοκτησίας. Σήμερα βλέπουμε ότι μάλλον αυτό δεν ήταν το τελικό στάδιο, βλέπουμε ότι σε πολλές χώρες η εκλογική απήχηση των ιστορικών κομμάτων της μετριοπαθούς Δεξιάς και Αριστεράς είναι ελάχιστη σε σχέση με το παρελθόν. Το κομματικό σύστημα μοιάζει όντως να αναδομείται, το αν η ανισορροπία είναι στιγμιαία ή μόνιμη δεν μπορούμε να το πούμε ακόμη».
Το χαρακτηριστικό των πρώιμων δημοκρατιών ήταν ακριβώς η εντατική συμμετοχή. Αντίθετα, η δική μας έχει «επεισοδιακό», αν μπορώ να χρησιμοποιήσω τον όρο, χαρακτήρα – ψηφίζουμε μία φορά ανά ορισμένα έτη
Η εναλλαγή κομματικών συστημάτων, άλλωστε, ήταν συνηθισμένο φαινόμενο παλαιότερα, στις Ηνωμένες Πολιτείες του 18ου και του 19ου αιώνα, για παράδειγμα.
«Ναι, στην Αμερική είχαμε αρχικά την άνοδο και την πτώση Φεντεραλιστών και Ουίγων, Δημοκρατικών και Ρεπουμπλικανών. Τα δύο τελευταία κόμματα κυριάρχησαν από την εποχή του Εμφυλίου Πολέμου και μετά. Η επιβίωσή τους βέβαια δεν είναι αναπόφευκτη. Αν όμως φαίνονται πιο ανθεκτικά από τα ευρωπαϊκά τους αντίστοιχα, αυτό συμβαίνει γιατί είναι πολύ πιο χαλαρά ως προς την εσωτερική τους συνοχή με αποτέλεσμα να αλλάζουν, όπως είδαμε ότι συνέβη με τους Ρεπουμπλικανούς, αλλά να μην εξαφανίζονται. Επιπλέον, το να είναι κανείς Δημοκρατικός στην Αριζόνα, για παράδειγμα, σημαίνει κάτι πολύ διαφορετικό από το να είναι Δημοκρατικός σε μια «βαθιά μπλε» Πολιτεία όπως η Μασαχουσέτη. Στην Ευρώπη, αντίθετα, δεν θα δείτε ένα παραδοσιακό σοσιαλιστικό ή ένα παραδοσιακό δεξιό κόμμα να μεταλλάσσονται σε ακραία κόμματα. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι η απήχησή τους συρρικνώνεται – και μετά ιδρύεται ένα νέο κόμμα που θα εκφράσει την παράταξη».
Είστε αισιόδοξος για το μέλλον της δημοκρατίας;
«Με τη μία ή την άλλη μορφή η δημοκρατία είναι μαζί μας εδώ και χιλιάδες χρόνια, είναι ένα πολίτευμα προς το οποίο έχουμε μια φυσική τάση. Δεν είμαι όμως απαραίτητα αισιόδοξος για όλες τις δημοκρατίες. Αν με ρωτούσατε μάλιστα για τη δημοκρατία στην οποία ζω, θα σας έλεγα ότι είμαι ανήσυχος και θεωρώ ότι υπάρχουν λόγοι να φοβάται κανείς για το μέλλον της. Είμαι όμως βέβαιος ότι η δημοκρατία ως φαινόμενο θα διατηρηθεί και θα εξελιχθεί».
Βλέπουμε ότι σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες η εκλογική απήχηση των ιστορικών κομμάτων της μετριοπαθούς Δεξιάς και Αριστεράς είναι ελάχιστη σε σχέση με το παρελθόν, το κομματικό σύστημα μοιάζει όντως να αναδομείται
Δυσπιστία και διακυβέρνηση
Τονίζετε με έμφαση το πρόβλημα της σημερινής δυσπιστίας των πολιτών έναντι των κυβερνήσεων. Πώς θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί;
«Το πρόβλημα της δυσπιστίας οφείλεται στο γεγονός ότι οι πολίτες νιώθουν αποκομμένοι από την κυβέρνηση. Ενας από τους λόγους είναι η αποτυχία μας να διδάξουμε την πολιτική αγωγή, κάτι που αποτελούσε σημαντικό μέρος της εκπαίδευσης σε προηγούμενες δεκαετίες. Θεωρώ επίσης τραγωδία την καταστροφή του τοπικού Τύπου σε χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Βρετανία γιατί οι τοπικές εφημερίδες είναι λιγότερο πολωτικές από τα εθνικά μέσα ενημέρωσης και η κοινή γνώμη τις εμπιστεύεται περισσότερο. Γενικότερα, παρατηρούμε την απώλεια παλαιότερων μορφών διασύνδεσης και στο κενό αυτό αναπτύσσεται η έλλειψη εμπιστοσύνης στις κυβερνήσεις. Κάτι που έχουμε χάσει και θα πρέπει να ξαναβρούμε είναι η επαφή μεταξύ ανθρώπων διαφορετικής προέλευσης και πεποιθήσεων – ανθρώπων από διαφορετικές περιοχές, ανθρώπων με άλλες πολιτικές ταυτότητες. Σκεφτείτε τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Διέσπασε τις αρχικές γεωγραφικές φυλές της Αθήνας και επινόησε 10 νέες που δεν γειτόνευαν μεταξύ τους. Κάτι παρόμοιο έκαναν και οι Χιούρον με ένα σύστημα πατριών. Χρειαζόμαστε και εμείς ένα έξυπνο σύστημα που να μας φέρνει σε επαφή με εκείνους που δεν μας μοιάζουν. Παραδοσιακά, αυτό συνέβαινε με πολιτειακούς θεσμούς, όπως, για παράδειγμα, η στρατιωτική θητεία, όπου συναντώνταν άνθρωποι από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα και μονοπάτια της ζωής, όπου ανταλλάσσονταν και αναμειγνύονταν εμπειρίες. Αυτή η συνάντηση έχει εκλείψει. Είναι ανάγκη να την επιδιώξουμε ξανά».
