Επιστροφή στον Αριστοτέλη

Edith Hall Aristotle’s Way. How ancient wisdom can change your life Εκδόσεις Bodley Head, 2018 σελ. 272, τιμή 20 στερλίνες Επιστροφή στον Αριστοτέλη; Σ’ έναν κόσμο τόσο ρευστό και ασταθή, με τόσες απειλές, εντάσεις και προκλήσεις, με τόσες σκοτεινές πλευρές και φαινομενικά ζοφερές προοπτικές, η αναζήτηση ενός οδηγού για το μέλλον προκύπτει ως αδήριτη ανάγκη. Εάν παραβλέψει κάποιος τους βαθιά θρησκευομένους και τη μαρξιστική Αριστερά που πιστεύουν ότι όλες οι οδηγίες για το παρόν και το μέλλον, όλες οι αλήθειες και όλες οι συνταγές προόδου βρίσκονται είτε στην Αγία Γραφή είτε στα έργα του Καρόλου Μαρξ, ο υπόλοιπος κόσμος ψάχνεται για να βρει έναν οδηγό, έναν οδικό χάρτη για επιβίωση, έναν τυφλοσούρτη, μια πυξίδα κατεύθυνσης. Το αξιοσημείωτο είναι, όπως έγραφε ο «Guardian» πρόσφατα, ότι ζούμε σε μια περίοδο πολυκρίσης χωρίς την παρουσία μιας ευρύτερα αναγνωρισμένης παρουσίας – διανοητικού οδηγού για την έξοδο από την κρίση. Η περίοδος του νεοφιλελευθερισμού είχε, λ.χ., ως διανοητικούς φάρους τους Μίλτον Φρίντμαν με τη Σχολή του Σικάγου και Φρίντριχ Χάγεκ (The Road to Serfdom / Ο Δρόμος προς τη Δουλεία). Η προηγούμενη του νεοφιλελευθερισμού περίοδος της παρεμβατικής, μεικτής οικονομίας είχε τον Τζον Μέιναρντ Κέινς και τα έργα του, από τη Γενική Θεωρία της Απασχόλησης μέχρι τις Οικονομικές Συνέπειες της Ειρήνης. Κεντροαριστερά, Κεντροδεξιά και νεοφιλελεύθεροι είχαν έναν κάποιο τυφλοσούρτη για δράση. Σήμερα μάλλον έχουμε «έρημη χώρα», με την έννοια ότι απουσιάζει η ευρύτερα επιδραστική προσωπικότητα και έργο, ενώ υπάρχουν πολλά και σημαντικά έργα αλλά οριοθετημένης εμβέλειας. Ενδιαφέροντες οι Πικετί, Στίγκλιτς, Φουκουγιάμα και άλλοι, αλλά για συγκεκριμένα, εντοιχισμένα ακροατήρια. Αριστοτέλης και ευδαιμονία Το ποιος θα μπορούσε να καλύψει το κενό αυτό είναι ένα υπαρκτό καίριο ερώτημα. Μήπως ο Αριστοτέλης, μια γιγαντιαία φιλοσοφική μορφή 2.500 ετών περίπου; Οσο κι αν ακούγεται παράδοξο, δεν είναι και αδύνατο. Ενα βιβλίο που συγκεντρώνει ευρύτερο ενδιαφέρον, σχόλια και κριτικές σε Ευρώπη και Ηνωμένες Πολιτείες εισηγείται ακριβώς αυτό. Γραμμένο από την καθηγήτρια Εντιθ Χολ του King’s College φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο Με τον τρόπο του Αριστοτέλη. Πώς η αρχαία σοφία μπορεί να αλλάξει τη ζωή σας (Aristotle’s Way, How Ancient Wisdom Can Change your Life, εκδ. Bodley Head / Penguin). Οπως γράφει η συγγραφέας, το βιβλίο παρουσιάζει τη σκέψη του Αριστοτέλη στη σύγχρονη γλώσσα και προσωπικά το βρήκα συναρπαστικό, καθώς συνειδητοποίησα το πόσο ακριβώς σύγχρονη είναι στη βάση της η αριστοτελική σκέψη. Και τούτο γιατί μας επιτρέπει, μεταξύ άλλων, να συνειδητοποιήσουμε το πόσο λίγο έχει αλλάξει η ανθρώπινη κατάσταση από την εποχή του, παρά τις υποτιθέμενες τεράστιες επιστημονικές και τεχνολογικές κατακτήσεις. Ο πυρήνας του βιβλίου περιστρέφεται γύρω από το ερώτημα «πώς κατακτάται η ευτυχία, πληρότητα, ευδαιμονία (happiness)» με οδηγό τη σκέψη του Αριστοτέλη, του πρώτου φιλοσόφου που εντρύφησε βαθιά στο ερώτημα αυτό. Ερώτημα κρίσιμο σε μια εποχή κοινωνικής απόγνωσης, ψυχολογικού αποπροσανατολισμού, κατάρρευσης, κατάθλιψης, με συνεχώς αυξανόμενη κατανάλωση Προζάκ και επισκέψεων σε ψυχοθεραπευτικές κλινικές ως αντίδοτα. Και καθώς μάλιστα ολοένα και μεγαλύτερος αριθμός οικονομολόγων, κοινωνιολόγων, ψυχολόγων επισημαίνει ότι η ανάπτυξη μιας κοινωνίας δεν μπορεί να μετράται με την εκτίμηση του όγκου του ΑΕΠ και του ρυθμού αύξησής του, αλλά με τον βαθμό ευτυχίας μιας κοινωνίας με τη συνεκτίμηση ευρύτερης δέσμης δεικτών – των λεγόμενων «οικονομικών της ευτυχίας» (Happiness Economics). Η συγγραφέας συνδέει ωστόσο την αριστοτελική σκέψη με 10 ειδικότερες σύγχρονες πτυχές – κατηγορίες της ανθρώπινης ύπαρξης και της κοινωνικής συμβίωσης: 1. Ευτυχία (Happiness), 2. Δυνατότητες (Potential), 3. Αποφάσεις (Decisions), 4. Επικοινωνία (Communication), 5. Αυτογνωσία (Self-knowledge), 6. Προθέσεις (Intentions), 7. Αγάπη (Love), 8. Κοινότητα (Community), 9. Ανεση (Leisure), 10. Θνητότητα (Mortality). Ευβουλία και αποφάσεις Θα σταθώ λίγο στο ζήτημα των αποφάσεων, στη λήψη των αποφάσεων (decision-making), θέμα που ενδιαφέρει άμεσα την Ελλάδα. H Χολ συνοψίζει 10 αριστοτελικούς κανόνες για την αποτελεσματική λήψη αποφάσεων (από το άτομο, το πολιτικό σύστημα, τις οικονομικές μονάδες, κ.λπ.) με αφετηρία την ευβουλία, το ορθώς και ορθολογικώς σκέπτεσθαι (deliberation) – κανόνες οι οποίοι συγκροτούν μια ολοκληρωμένη θεωρία για κάθε decision-maker. Συνοπτικά: Πρώτον, καμία απόφαση δεν πρέπει να λαμβάνεται κάτω από συνθήκες βιασύνης. Γι’ αυτό, σχολιάζει η Χολ, απαιτείται προσοχή στη χρήση του Internet – επιτρέπει βεβιασμένες αποφάσεις (π.χ., Ντόναλντ Τραμπ). Δεύτερον, ενδελεχή επαλήθευση όλων των πληροφοριών – της γνώσης για μια απόφαση. Η ελλειμματική ή ψευδής πληροφόρηση (fake news) οδηγεί σε καταστροφικές αποφάσεις (βλ. πόλεμο στο Ιράκ – 2003). Τρίτον, αναζήτηση της εξειδικευμένης γνώμης (εμπειρογνωμόνων, ειδικών) πριν από τη λήψη οποιασδήποτε απόφασης (όθεν και η επικινδυνότητα του λαϊκισμού που στρέφεται ενάντια στην εξειδικευμένη γνώση). Τέταρτον, εξέταση των επιχειρημάτων όλων των πλευρών και των αντιπάλων πριν από μια απόφαση (κάτι που κατά κανόνα δεν κάνουμε – βλ. εξωτερική πολιτική, Τουρκία κ.λπ.). Πέμπτον, μελέτη όλων των ιστορικών προηγούμενων πριν από την απόφαση για να διδαχθείς απ’ αυτά (κατά κανόνα αγνοούμε τα «προηγούμενα» / Ιστορία ή δεν διδασκόμαστε τίποτε από αυτά, όπως στο Κυπριακό). Εκτον, συνεκτίμηση όλων των πιθανών συνεπειών μιας απόφασης και κατάστρωσης σχεδίου για την αντιμετώπισή τους (σπανίως το κάνουμε ιδιαίτερα σ’ αυτή τη χώρα). Εβδομον, στάθμιση και του παράγοντα τύχη που μπορεί να επηρεάσει μια απόφαση. Ογδοον, όποιος αποφασίζει θα πρέπει να είναι σε νηφάλια, αυτοελεγχόμενη κατάσταση (ιδιαίτερα χρήσιμος κανόνας για τον Ντόναλντ Τραμπ). (Οι δύο τελευταίοι κανόνες είναι εκτός χρόνου, καθώς εκφράζουν την αριστοτέλεια εποχή και τις προκαταλήψεις της, ότι δηλαδή οι σκλάβοι και οι γυναίκες δεν είναι ικανοί να βουλευθούν για να λάβουν αποφάσεις.) Με τον «τρόπο του Αριστοτέλη» λοιπόν ίσως βρούμε απαντήσεις σε καίρια ερωτήματα, απαντήσεις που τελικά ούτε Χριστός ούτε Μαρξ δίνουν. Και κυρίως την αξία της μεσότητας σε μια εποχή που μας απειλούν όλων των ειδών οι εξτρεμισμοί δεξιάς ή αριστερής απόκλισης. Ο κ. Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του FEPS.

Η βρετανίδα κλασικίστρια Εντιθ Χολ ανακαλύπτει στον αρχαίο έλληνα φιλόσοφο μαθήματα για τον 21ο αιώνα

Οι άνθρωποι του προέδρου δείχνουν τις προθέσεις του

Ουκρανία: «Πράσινο φως» από Μπάιντεν για να χτυπήσει τη Ρωσία με πυραύλους μεγάλου βεληνεκούς

Πολυτεχνείο: Ολοκληρώθηκε η πορεία - Κανονικά η κυκλοφορία - 150 προσαγωγές, 7 συλλήψεις

Θανάσης Χατζόπουλος: Επιστροφή στην πεζογραφία με τον «Κρατήρα»

Γεώργιος Μπαμπινιώτης: Η νέα επιστημονική αυτοβιογραφία του

«Ζυγός»: Το μυθιστορηματικό πορτρέτο του Λι Χάρβεϊ Οσβαλντ ξανά στα ελληνικά

«Hildegard εσχάτη»: Ωδή στο πάθος της οδύνης

Πολυτεχνείο 1973: Η εξομολόγηση του οδηγού του τανκ στο «ΒΗΜΑ»

Ολόκληρη η συνέντευξη του Αντώνη Σαμαρά στο Βήμα της Κυριακής που οδήγησε στη διαγραφή του

Τράπεζες: Τίτλοι τέλους για τις προθεσμιακές καταθέσεις – Πόσο μειώθηκε το όφελος στους καταθέτες

Πολυτεχνείο 1973: Προσωπικές αφηγήσεις φοιτητών κρατούν ζωντανή τη μνήμη της εξέγερσης

Το πιθανό ντόμινο εξελίξεων στη ΝΔ μετά τη διαγραφή Σαμαρά

Πώς το λογότυπο για το μετρό Θεσσαλονίκης μετατράπηκε σε κωμωδία του συρμού

Ενας πραγματικός εκσυγχρονιστής

Νηστίσιμο κέικ σοκολάτας με ελαιόλαδο

Σημαία, επεισόδια κι άγνωστες ιστορίες από τις σύγχρονες πορείες του Πολυτεχνείου

Ποιος έριξε τη χούντα - Οι αποκαλύψεις του ναύαρχου Αραπάκη

Επόμενη στάση λογότυπο: Πώς το μετρό Θεσσαλονίκης «εκτροχιάστηκε» πριν λειτουργήσει

Επόμενη στάση λογότυπο: Πώς το μετρό Θεσσαλονίκης «εκτροχιάστηκε» πριν λειτουργήσει

Τι θα κάνει ο Μασκ στην κυβέρνηση Τραμπ 2.0 - Η επικείμενη σύγκρουση δύο Εγώ

Αύγουστος Κορτώ: «Με αγαπούν με μιαν αγάπη δυσανάλογη ως προς την προσφορά μου»

ΣΥΡΙΖΑ - Κασσελάκης: Αφήνουν τα κουκιά της Βουλής, μετρούν της βάσης

ΠαΣοΚ vs κυβέρνησης με αιχμή τα εργασιακά - Οι 4 επόμενες κινήσεις

Τι αλλάζει για το ΠαΣοΚ αν εκπέσει από αξιωματική αντιπολίτευση ο ΣΥΡΙΖΑ

Αργύρης Ξάφης: «Η κυβέρνηση θεωρεί ότι όλοι συνομωτούν εναντίον της»

Από όλα είχε το μενού των βουλευτών στο δείπνο με τον Ανδρουλάκη - Η στιγμή που ξεχώρισε

Ταινίες: Αλμοδόβαρ vs Ρίντλεϊ Σκοτ, ευθανασία, δίψα για εκδίκηση και ένα ελληνικό δράμα

Θανάσης Χατζόπουλος: Επιστροφή στην πεζογραφία με τον «Κρατήρα»

Σκι σε μερικές από τις πιο δημοφιλείς πίστες εκτός Ευρώπης

Σινεμά στη σέντρα: Νίκες, κόντρες και ευτράπελα στο Φ.Κ.Θ.

Η ασιατική σφήκα είναι το πιο «γερό ποτήρι»

Η ζάχαρη στα μωρά αυξάνει τον κίνδυνο για διαβήτη

Το σκάνδαλο που έριξε τον ηγέτη της Αγγλικανικής Εκκλησίας Τζάστιν Γουέλμπι

Μέση Ανατολή: «Καλό μήνυμα για το Ισραήλ, κακό για τον άξονα του Ιράν»

Ειδήσεις

International Edition

Γνώμες

Μόνο στο Βήμα

ΒΗΜΑgazino

Grace

Podcasts

Videos

Newsletters

Συνδρομές

Special Editions