«Πρόλογος: 2. το εισαγωγικό τμήμα βιβλίου, που τοποθετείται πριν από την εισαγωγή (εφόσον υπάρχει) και συχνά δεν είναι γραμμένο από τον συγγραφέα του βιβλίου» διαβάζω στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (ΛΝΕΓ) του Γεωργίου Μπαμπινιώτη. Κρατώ την πρώτη έκδοση του 1998, με σημειώσεις και χαρτάκια εδώ κι εκεί, μια έκδοση ιστορική για τις συζητήσεις που προκάλεσε ανοίγοντας διάλογο για τη Λεξικογραφία όχι μόνο στις πανεπιστημιακές αίθουσες αλλά και στα μέσα επικοινωνίας και στις παρέες. Στα 26 χρόνια που μεσολάβησαν, το ΛΝΕΓ έχει πραγματοποιήσει πέντε εκδόσεις, ενώ από αυτή τη μήτρα προέκυψαν πολλά μικρότερα λεξικά της Νέας Ελληνικής για ειδικές χρήσεις: Ορθογραφικό Λεξικό, Λεξικό Συνωνύμων-Αντωνύμων, Λεξικό των Παραγώγων και Συνθέτων, Λεξικό των πιο απαιτητικών λέξεων κ.ά.
Πέρα από το υπόλοιπο διδακτικό και επιστημονικό έργο του, το πρώτο που πρέπει να αναγνωρίσουμε ξεχωριστά στον ομότιμο καθηγητή Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών είναι η αφοσίωση και η συστηματική ενασχόληση με τη Λεξικογραφία – η διακονία της Λεξικογραφίας, για να χρησιμοποιήσω μια «απαιτητική λέξη» που θα του άρεσε.
Το δεύτερο είναι ότι με το λεξικογραφικό έργο του και τις συζητήσεις γύρω από αυτό πρόσφερε ορατότητα και καταξίωση στο κοπιώδες, χρονοβόρο και κάποιες φορές άχαρο έργο του λεξικογράφου – έργο όμως απαραίτητο και πολύ σημαντικό, έργο υποδομής –, σε μια εποχή που ελκυστικότεροι κλάδοι όπως η Κοινωνιογλωσσολογία ή η Υπολογιστική Γλωσσολογία σαγήνευαν τους νεαρούς φοιτητές της Γλωσσολογίας προς χώρες μακρινότερες από την επικράτεια του μόχθου και της προσήλωσης που απαιτεί η σύνταξη ενός λεξικού.
Η ανεξάρτητη ζωή των προλεγόμενων
Στο νέο του βιβλίο, στον πολυσέλιδο τόμο Επί τα ίχνη τής γλώσσας (εκδ. Κέντρο Λεξικολογίας), δημοσιεύονται στο Μέρος Α’ οι πρόλογοι και οι εισαγωγές που έχει συντάξει ο ίδιος για τα Λεξικά του· στο Μέρος Β’ τα αντίστοιχα κείμενα από τις Γραμματικές του· στο Μέρος Γ’ τα προλογικά κείμενα δοκιμίων του για τη γλώσσα· στο Μέρος Δ’ προλογικά κείμενα εγχειριδίων, αυτοτελών έργων και συλλογικών έργων για τη γλώσσα. Προλογικά κείμενα από συνολικά 25 έργα του.
Οσον αφορά τα λεξικά, τα κείμενα αυτά συμπυκνώνουν τη θεωρητική σκέψη και τη μεθοδολογία του λεξικογράφου και είναι οπωσδήποτε άρρηκτα συνδεδεμένα με τα λεξικά τα οποία προλογίζουν. Εκφράζουν όλη τη μελέτη, την έρευνα, τη γνώση και τις απαντήσεις σε επιστημονικούς προβληματισμούς του λεξικογράφου, οι οποίες κωδικοποιούνται στα λήμματα ενός λεξικού.
Γεώργιος Μπαμπινιώτης – Επί τα ίχνη τής γλώσσας. Εκδόσεις Κέντρου Λεξικολογίας, 2024, σελ. 704, τιμή 32 ευρώ
Μπορούν να αποσπαστούν και να διαβαστούν αυτοτελώς; ίσως αναρωτηθεί ο αναγνώστης. Θα τον παραπέμψουμε στον περίφημο Πρόλογο του δρος Σάμιουελ Τζόνσον στο μνημειώδες A Dictionary of the English Language (1755), που έχει πλέον την αξία λογοτεχνικού κειμένου που αφηγείται τη ζωή στο εργαστήρι του λεξικογράφου, και στα Προλεγόμενα του Αδαμάντιου Κοραή στις εκδόσεις αρχαίων συγγραφέων, που διαβάζονται εδώ και δύο αιώνες ως αυτοτελείς πραγματείες για την παιδεία, τη γλώσσα και τους θεσμούς.
Απομνημονευματογραφικές καταθέσεις
Το βιβλίο συγκροτείται στη λογική του εγκιβωτισμού ή, αν προτιμάτε, της ρώσικης κούκλας. Η μεγάλη «κούκλα» περιέχει όλο αυτό το υλικό, το οποίο συνοδεύει, ως άτυπη εισαγωγή, μια εκτενής ιστορική επισκόπηση του πεδίου της Λεξικογραφίας της Νέας Ελληνικής, ξεκινώντας από τον 16ο αιώνα και καταλήγοντας στις μέρες μας, παρατηρώντας στο πεδίο και τα λεξικά Μπαμπινιώτη.
Από αυτήν ξεπηδούν οι μικρότερες «κούκλες», τα εισαγωγικά σημειώματα των επιμέρους βιβλίων, τα οποία μας συστήνει σύντομος πρόλογος, γραμμένος σήμερα, όπου ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης, σε πρώτο πρόσωπο και λόγο εξομολογητικό, εκθέτει την έμπνευση, τις προθέσεις και τους σκοπούς που οδήγησαν στην έκδοση του συγκεκριμένου κάθε φορά βιβλίου. Τυπωμένοι σε γκρι φόντο, αυτοί οι πρόλογοι των προλόγων μπορούν να διαβαστούν αυτόνομα, ως προσωπικό ημερολόγιο ή συνοπτικές απομνημονευματογραφικές καταθέσεις του επιστήμονα λεξικογράφου.
Ακολουθώντας την πορεία του συγγραφέα μέσα στον χρόνο, ο αναγνώστης μπορεί να μετακινηθεί μπρος – πίσω στις σελίδες του βιβλίου παρακολουθώντας το νήμα του βίου και του έργου. Εν αρχή ην η διδακτορική διατριβή του Γ. Μπαμπινιώτη, με τίτλο Ο διά συνθέσεως υποκορισμός εις την Ελληνικήν, με την οποία γίνεται το επίσημο ξεκίνημά του στην επιστήμη της Γλωσσολογίας το 1969. Θέμα της έρευνας η λογική διάσταση και η βιωματική πλευρά της δημιουργίας υποκοριστικών. «Επίπονη και περιπετειώδης αναζήτηση σε μια περίοδο της έρευνας κατά την οποία δεν υπήρχε εύκολη ηλεκτρονική πρόσβαση στο υλικό των κειμένων», υπήρξε, σχολιάζει σήμερα ο συγγραφέας, «το πρώτο μεγάλο σχολείο για όλη τη μετέπειτα γλωσσολογική πορεία μου».
Το ΛΝΕΓ ήταν ένας μεγάλος σταθμός, κατά τον οποίο, «για πρώτη φορά με επιστημονική μέθοδο, αυστηρούς κανόνες και επιστημονικά κριτήρια», συντάχθηκε στην πατρίδα μας ένα λεξικό το οποίο έχει τρία διακριτά χαρακτηριστικά καθώς «αποτελεί μια ελληνική πρόταση για τη σύνταξη λεξικών της μητρικής γλώσσας με συγκεκριμένες προδιαγραφές· διεκδικεί μεγάλη εγκυρότητα στον ορισμό της σημασίας των λέξεων […]· έχει συγκεντρώσει και επεξεργασθεί τον πλούτο των σημασιών που δηλώνουν σε κάθε λήμμα οι λέξεις και παγιωμένες φράσεις της Ελληνικής». Τα σχόλια για τη χρήση λέξεων, για ομόηχες λέξεις κ.ά., τα οποία κεντούν το ΛΝΕΓ, θα είναι μία επιπλέον καινοτομία που θα αφήσει ιστορία.
Το Λεξικό για το Σχολείο και το Γραφείο, ένα λεξικό «ειδικού σκοπού», εκδόθηκε για να δώσει λύσεις στις γλωσσικές απορίες που προκύπτουν συχνά σε αυτούς τους δύο επικοινωνιακούς χώρους· το Ετυμολογικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής υλοποιεί το γλωσσολογικό «όνειρο» του συντάκτη για μια «ολιστική» θεώρηση της ετυμολογίας, εξετάζοντας την ετυμολογική προέλευση της λέξης και τη σχέση της με ομόρριζα άλλων συγγενών γλωσσών αλλά και την ετυμολογική σύνδεση της λέξης με άλλες ελληνικές λέξεις, συγκροτώντας, με έναν τρόπο, και μια ιστορία των λέξεων της Ελληνικής.
Στο Λεξικό των δυσκολιών και των λαθών στη χρήση της Ελληνικής, λάθη που δεν είχαν θέση στα προηγούμενα λεξικά καταγράφονται, ερμηνεύονται και αντιμετωπίζονται στη βάση της πεποίθησης ότι «το να μιλούμε σωστά τη γλώσσα μας είναι θέμα γλωσσικής αξιοπρέπειας και σεβασμού προς τον συνομιλητή μας»· προς την κατεύθυνση της σωστής ομιλίας θα πραγματοποιηθούν και ειδικές τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές.
Τα δοκιμιακά του κείμενα παρουσιάζουν και αναλύουν βασικές θέσεις του για τη γλώσσα («η γλώσσα κάθε λαού δεν είναι απλή εργαλειακή σχέση με τους ομιλητές αλλά αξιακή οντότητα») και για τη συνέχεια της Ελληνικής («η γνώση και η μελέτη της Νέας Ελληνικής συνδέεται άρρηκτα με τη σχέση μας με τα «παλαιότερα ελληνικά» μας, αφού η Ελληνική επί 40 σχεδόν αιώνες δεν έπαυσε ποτέ να ομιλείται και επί 28 αιώνες δεν έπαυσε ποτέ να γράφεται») και στα προλογικά κείμενα των Γραμματικών του παρακολουθούμε τη νέα πρόταση γραμματικής περιγραφής («δομολειτουργική-επικοινωνιακή») του Γ. Μπαμπινιώτη, που δίνει έμφαση όχι στις γραμματικές δομές αυτές καθαυτές, αλλά στη λειτουργία τους και στη συμβολή τους στην επικοινωνία.
Σαν το Κουτσό του Χούλιο Κορτάσαρ, το Επί τα ίχνη τη γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη μπορεί να διαβαστεί ξεκινώντας από διαφορετικές αφετηρίες που συνθέτουν διαφορετικά αφηγήματα: την επιστημονική αυτοβιογραφία του συγγραφέα, την Ιστορία της Λεξικογραφίας ή – διαβάζοντας τους προλόγους των βιβλίων Θεωρητική Γλωσσολογία, Το ελληνικό αλφάβητο, Το ρήμα της Ελληνικής, Γλωσσολογία και Λογοτεχνία – μια εικόνα της ιστορίας της Γλωσσολογίας στην Ελλάδα τα τελευταία πενήντα χρόνια.
