Επανεκτιμώντας τον Ψυχρό Πόλεμο

ιστορικοποίηση μιας περιόδου, η έξοδός της με άλλα λόγια από τον χώρο εποπτείας των συγχρόνων της και της άμεσης εξάρτησης της αφήγησής της από μαρτυρίες πολιτικών, στρατιωτικών ή διπλωματών που έπαιξαν καίριο ρόλο σε αυτήν, διακρίνεται από τη διατύπωση από τους ιστορικούς θεμελιωδών ερωτημάτων τα οποία ως τότε δεν θεωρούνταν ως ζητήματα προς διερεύνηση. Με αυτή την έννοια ο Ψυχρός Πόλεμος εισέρχεται στο στάδιο της προβληματοποίησής του εδώ και μια δεκαετία περίπου. Είναι χαρακτηριστική επομένως η εναρκτήρια πρόταση του βιβλίου του Τζον Λάμπερτον Χάρπερ: «Τι ήταν ο Ψυχρός Πόλεμος;». Εξίσου ενδεικτική και η ακόλουθή της, με την οποία ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Τζονς Χόπκινς διερωτάται υπό ποια έννοια μια σύγκρουση της οποίας τα μέρη δεν αντιπαρατάχθηκαν ποτέ απευθείας σε πεδίο μάχης ήταν πράγματι πόλεμος.

Πρόκειται στην πράξη για μια πολύπλοκη αντιπαράθεση, με λιγότερες σταθερές από όσες εξελάμβαναν ως δεδομένες όσοι τον έζησαν, υπαινίσσεται ο Χάρπερ στο βιβλίο Ο Ψυχρός Πόλεμος (εκδ. Gutenberg). Οι τρεις καθοδηγητικές του αρχές υπήρξαν ο ιδεολογικός μεσσιανισμός, η «χομπσιανή μοιρολατρία» (η πεποίθηση στη χειρότερη εκδοχή του αντιπάλου) και ο γεωπολιτικός ντετερμινισμός με επίκεντρο την Ευρώπη και την Ασία ως ηπείρους μείζονος σημασίας. Μέσα σε αυτό το περίγραμμα Ηνωμένες Πολιτείες και Σοβιετική Ενωση συγκρότησαν συμμαχίες, μέλη των οποίων όντως βρέθηκαν συχνά να πολεμούν ως εκπρόσωποι των υπερδυνάμεων σε διακρατικές ή εμφύλιες διαμάχες, με τη φανερή ή σιωπηρή στήριξή τους. Ωστόσο, ο Χάρπερ δεν δέχεται τον απόλυτα διπολικό χαρακτήρα της αναμέτρησης: για τον ίδιο οι μικρότεροι σύμμαχοι είχαν περιθώρια κινήσεων και έπαιξαν σημαντικό ρόλο επηρεάζοντας τις αποφάσεις των μεγάλων δυνάμεων, ενώ η παρουσία της Κίνας ως τρίτου πόλου ισχύος υπήρξε εμφανής σε συγκεκριμένες στιγμές από τον πόλεμο της Κορέας ως την προσέγγιση με τις ΗΠΑ. Το βιβλίο του Τζον Λάμπερτον Χάρπερ χαρακτηρίζεται από τον ίδιο ως «γενική ιστορία», δεν είναι όμως διόλου τυπική περίπτωση. Ευανάγνωστο, γραμμένο με εξαιρετική σαφήνεια, προτάσσει τόσο μια διακριτή οπτική όσο και μια κριτική ματιά στην κρίσιμη πεντηκονταετία μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.