Περί χρόνου και ποταμού
Εισαγωγή-μετάφραση Γιάννης Λειβαδάς
Εκδόσεις Εξάντας. Α+Β+Γ τόμοι (672+602+720 σελ.)
Τιμή 22 ευρώ ο κάθε τόμος
Το αναγνωστικό κοινό της χώρας μας γνωρίζει τον Τόμας Γούλφ (1900-1938) από το Γύρνα σπίτι, άγγελέ μου, το μυθιστόρημα που τον καθιέρωσε το 1929. Το μετέφρασε ο Κοσμάς Πολίτης παλαιότερα και επανεκδόθηκε πριν από δύο χρόνια από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Το επόμενο μυθιστόρημά του (Περί χρόνου και ποταμού) που εξέδωσε όσο ζούσε ο άτυχος αυτός συγγραφέας, ο οποίος πέθανε πρόωρα, παρέμεινε αμετάφραστο στα ελληνικά, προφανώς γιατί ήταν ασύμφορη η έκδοσή του ως σήμερα. Η τωρινή έκδοσή του από τον Εξάντα σε τρεις τόμους ξεπερνά τις 2.000 σελίδες. Πρόκειται για εκδοτικό ρίσκο ασφαλώς, αλλά και για απόδειξη ωρίμασης της εκδοτικής αγοράς.
Το μυθιστόρημα είναι καθαρά αυτοβιογραφικό. Ο κεντρικός του ήρωας Γιουτζίν Γκαντ είναι ο ίδιος ο Γουλφ και πολλοί δευτερεύοντες χαρακτήρες παραπέμπουν σε πραγματικά πρόσωπα. Η ιστορία που μας αφηγείται ο συγγραφέας είναι απλή σχετικά: ο Γκαντ φεύγει από τη γενέτειρά του στη Νότια Καρολίνα και μεταβαίνει στο Χάρβαρντ για να σπουδάσει. Από εκεί θα πάει στη Νέα Υόρκη, θα ταξιδέψει στην Ευρώπη (στη Γαλλία ειδικότερα), θα δημιουργήσει φιλίες που θα διαμορφώσουν την προσωπικότητά του και, κυρίως, θα συνειδητοποιήσει πως το αστικό περιβάλλον είναι εκείνο που θα τον βοηθήσει να πραγματοποιήσει τη βαθιά του επιθυμία να γίνει συγγραφέας.
Αλλά πώς αντιδρά κάποιος που έζησε τα παιδικά και τα εφηβικά του χρόνια στην επαρχία μέσα στο περιβάλλον μιας μεγάλης πόλης; Η απάντηση σε τούτη την πρόκληση είναι προϋπόθεση της αυτογνωσίας. Και για τον Γουλφ, που έγραψε αυτό το μυθιστόρημα το οποίο έχει σχεδόν το μέγεθος του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Μαρσέλ Προυστ, η δική του απάντηση συνιστά υπαρξιακή, ψυχολογική και κοινωνική αναγκαιότητα.
Σε αναζήτηση χρόνου
Τα παραπάνω δεν αναιρούν το ότι το Περί χρόνου και ποταμού είναι επίσης ένα βιβλίο αναζήτησης: του παρόντος χρόνου (όπως αποτυπώνεται στα γεγονότα) και του παρελθόντος (των εμπειριών του νεαρού συγγραφέα). Υπάρχει όμως και η άλλη πλευρά του χρόνου, που συνιστά και την ποιητική τούτου του θαυμάσιου μυθιστορήματος. Είναι ο χρόνος της φύσης, η τοπογραφία της Αμερικής αλλά και της γαλλικής εξοχής, του χρόνου που υπάρχει ερήμην της προσωπικής εμπειρίας. Και ο Γουλφ τον οικειοποιείται με αναμφισβήτητη μαεστρία. Γι’ αυτό και ο Φόκνερ έλεγε πως ήταν ενδεχομένως το μεγαλύτερο ταλέντο της γενιάς τους.
Οπως όμως έχει ειπωθεί και για άλλους συγγραφείς, και στον Γουλφ η σχέση με τον χρόνο σηματοδοτεί και το δράμα και τον φόβο της απώλειας. (Από τις ωραιότερες σελίδες, λ.χ., είναι εκείνες που αναφέρονται στον θάνατο του πατέρα του Γιουτζίν Γκαντ.)
Τα παραπάνω θα αρκούσαν για να καταλήξει κανείς στο συμπέρασμα ότι εδώ έχουμε ένα μυθιστόρημα ενηλικίωσης – και μάλιστα από έναν αδηφάγο συγγραφέα που καθιστώντας τον εαυτό του πρωταγωνιστή της αφήγησης θέλει να μιλήσει σχεδόν για τα πάντα. Επομένως το σωστότερο θα ήταν να πούμε πως πρόκειται για έργο πνευματικής ωρίμασης. Γραμμένο μάλιστα από συγγραφέα που φιλοδοξούσε κάθε του έργο να περιλαμβάνει τα πάντα – γι’ αυτό και είχε τέτοια εμμονή με τις λεπτομέρειες.
Σπουδαίος στυλίστας
Η αφήγηση είναι γραμμική και η πρόζα πεντακάθαρη – πρόκειται άλλωστε για έργο ενός από τους σπουδαιότερους στυλίστες της αμερικανικής πεζογραφίας, που γνώριζε άριστα πώς να συνδυάσει το ελεγειακό και το ραψωδικό ύφος, τα στοιχεία της ενδοσκόπησης με τη μαγεία των τοπίων, χωρίς να διακόπτεται η αφηγηματική ροή. Γι’ αυτό και το βιβλίο διαβάζεται με αμείωτο ενδιαφέρον και δεν κουράζει τον αναγνώστη, επίτευγμα σπάνιο, αν σκεφθεί μάλιστα κανείς ότι έργα τέτοιου μεγέθους, ακόμα και κορυφαίων πεζογράφων, δύσκολα διαβάζονται με άνεση (όπως ισχύει, για παράδειγμα, ακόμα και για το κλασικό Ο Ιωσήφ και οι αδελφοί αυτού του Τόμας Μαν).
Το Περί χρόνου και ποταμού είναι και μια τοιχογραφία της μεσοπολεμικής Αμερικής, μια σάγκα επίσης, όπως και μια αναζήτηση του νοήματος όχι απλώς της δημιουργίας αλλά και της ίδιας της ζωής. Η ποιητικότητά του δεν αναιρεί τον αναμφισβήτητο αφηγηματικό οίστρο του Τόμας Γουλφ, που σε κανένα σημείο δεν ξεχνά ότι προϋπόθεση κάθε αφήγησης είναι το αρμονικό – και στη δική του περίπτωση εξόχως ρυθμικό – πέρασμα από το πριν στο τώρα και στη συνέχεια στο μετά.
Σημαντικός επιμελητής
Θα κλείσω τονίζοντας τον σπουδαίο ρόλο που έπαιξε ο Μάξγουελ Πέρκινς, ο κορυφαίος επιμελητής των εκδόσεων Σκρίμπνερ τόσο του μυθιστορήματος αυτού όσο και του προηγούμενου, του Γύρνα σπίτι, άγγελέ μου, στη λογοτεχνική καθιέρωση του Τόμας Γουλφ. Ο Πέρκινς βέβαια «έκοψε» μεγάλα τμήματα και από τα δύο μυθιστορήματα. Στην εισαγωγή του ο μεταφραστής Γιάννης Λειβαδάς αποκαλεί τον Πέρκινς «διαβόητο». Δεν συμφωνώ με τον απαξιωτικό χαρακτηρισμό και τον θεωρώ τουλάχιστον υπερβολικό – αν και δεν μειώνει την εξαιρετική (και αφάνταστα κοπιώδη) δουλειά του Λειβαδά στη μετάφραση. Δεν είναι λίγοι στις ΗΠΑ που ισχυρίζονται ότι χωρίς τον Πέρκινς (επιμελητή επίσης των έργων του Χεμινγκγουέι και του Φ. Σκοτ Φιτζέραλντ) ο Γουλφ δεν θα καθιερωνόταν ως σημαντικός συγγραφέας, ενώ τελευταία πολλαπλασιάζονται όσοι ισχυρίζονται το αντίθετο. Πρόκειται όμως για μια άλλη ιστορία – και δεν είναι του παρόντος.
