Οι γερμανοί αρχαιολόγοι στην Ολυμπία του 1908 και ο Κούρος στις ράγες

Ηταν ανήμερα Χριστούγεννα μεσημέρι όταν φτάσαμε στην Ολυμπία. Ορθιοι στη ζεστή λιακάδα του απογεύματος μπρος στα ερείπια του ναού του Δία, όπου το τελευταίο αριστούργημα του Φειδία έδειχνε κάποτε στα έκπληκτα μάτια των επισκεπτών τον αυστηρό και συνάμα ήπιο και ευγενικό πατέρα των θεών και των ανθρώπων και όπου σήμερα διακρίνονται ελάχιστα αλλά σαφή ίχνη του κολοσσιαίου αγάλματος, ακούγαμε τις επεξηγήσεις του Ντέρπφελντ.

Το βράδυ, όμως, μαζευτήκαμε όλοι γύρω από το στολισμένο με φώτα χριστουγεννιάτικο δέντρο, σύμφωνα με το πατροπαράδοτο έθιμό μας που τιμάται και τηρείται και μακριά από την πατρίδα. Και τι υπέροχο που ήταν! Την προηγούμενη ημέρα, είχε μεταφερθεί με το τρένο από την Αθήνα ως ιδιαίτερη αποσκευή που είχε επισημανθεί στο προσωπικό να τη μεταχειριστούν με εξαιρετική προσοχή.

Αυτό προκάλεσε τέτοιο σάλο, που οι υπάλληλοι στους σταθμούς καλούσαν τους καλούς τους φίλους – και όλοι παντού έχουν τουλάχιστον μισή ντουζίνα απ’ αυτούς – και τους έδειχναν το δέντρο στην άκρη του βαγονιού, το οποίο αυτοί οι παράξενοι γερμανοί αρχαιολόγοι ήθελαν να φτάσει σώο στην Ολυμπία. Ολα αυτά επειδή οι Ελληνες γιορτάζουν τα Χριστούγεννα με τον δικό τους τρόπο (δεκατέσσερις ημέρες αργότερα από εμάς) [σ.σ.: ίσχυε στην Ελλάδα ως το 1923 το παλαιό, ιουλιανό, ημερολόγιο], αλλά δεν γνωρίζουν την ποίηση του γερμανικού χριστουγεννιάτικου δέντρου.

Και έτσι, σε αυτό το τοπίο που θυμίζει πατρίδα, δεν μας έλειψε το γιορτινό χριστουγεννιάτικο δέντρο και διαψεύσθηκαν οι φόβοι που εκφράζονταν στις ευχετήριες επιστολές από μακριά ότι δυστυχώς αυτή τη φορά θα έπρεπε να γιορτάσουμε τα Χριστούγεννα χωρίς δέντρο. Παρ’ όλο που η παρέα ήταν ένα μάλλον πολύχρωμο μείγμα, όπως συμβαίνει σε τέτοιου είδους εκδρομές, όλοι πρόσφεραν πρόθυμα τα ταλέντα τους για την επιτυχία της βραδιάς, από τον στολισμό του δέντρου μέχρι το παντς που παρασκευάστηκε σύμφωνα με δοκιμασμένες οικογενειακές συνταγές: και έτσι δημιουργήθηκε μια γερμανική χριστουγεννιάτικη βραδιά σε κλασικό τόπο, την οποία πιθανώς όλοι θα θυμούνται τρυφερά για πολύ καιρό».

Η γλαφυρή πένα του γερμανού φιλολόγου Λέο Βέμπερ, στην έκδοση των εντυπώσεών του από το ταξίδι στην Ελλάδα, αποδίδει ζωηρά τη λατρεία των ομοεθνών του για την αρχαία Ελλάδα αλλά και τη μεγάλη σημασία του χριστουγεννιάτικου δέντρου στην κουλτούρα τους, το οποίο η παράδοση θέλει να εξαπλώνεται από τη Γερμανία στην Ευρώπη και στον κόσμο.

Αποκόμματα χαρτονιού από συσκευασίες διαφόρων προϊόντων (εδώ από σπίρτα) χρησιμοποιήθηκαν ως αυτοσχέδιες καρτέλες για τα ευρήματα ανασκαφών. Φωτογραφία DAI ATHEN

Ανασκαφές στην Ολυμπία

Ο ξεναγός του Βέμπερ και της πολύχρωμης παρέας στον ναό του Δία το 1908 δεν ήταν άλλος από τον Βίλελμ Ντέρπφελντ, τον διευθυντή του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών (DAI Athen) που διεξήγαγε ανασκαφές στην Ολυμπία.

Ιδρυμένο το 1829, ως πρωτοβουλία μιας διεθνούς παρέας επιστημόνων, αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών με ενδιαφέρον για την κλασική αρχαιότητα, το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (Deutsches Archaeologisches Institut/DAI) εγκαινίασε το παράρτημά του στην Αθήνα το 1874.

Εκείνες τις πρώτες δεκαετίες ζωής του νεαρού ελληνικού κράτους, όταν έλειπαν οι πόροι και το εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό για αρχαιολογικές ανασκαφές, η δραστηριοποίηση ξένων αρχαιολογικών σχολών στη χώρα ήταν ωφέλιμη για τη διάσωση των αρχαιοτήτων. Το DAI Αθηνών ήταν το δεύτερο ινστιτούτο που ξεκίνησε ανασκαφές στην Ελλάδα μετά τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών που ιδρύθηκε το 1846. Ακολούθησαν η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (1881) και η Βρετανική Σχολή Αθηνών (1886).

Οι ανασκαφές στην Ολυμπία, με προτροπή του γερμανού ιστορικού και αρχαιολόγου Ερνστ Κούρτιους και υπό την αιγίδα του αυτοκρατορικού Ράιχ, ξεκίνησαν το 1875. Ο αρχιτέκτονας Ερνστ Τσίλλερ περιγράφει την ατμόσφαιρα της εποχής σε επιστολή του στις 28 Ιανουαρίου 1877 στον Θεόφιλο Χάνσεν: «Ο Κούρτιους και η οικογένειά του είναι ακόμα εδώ και μάλλον θα μείνει για άλλους δύο μήνες. Εφερε για τα έργα του ισχυρό έμψυχο δυναμικό. […] Μαζί του είχε επίσης νέους αρχαιολόγους. Είναι τόσο πολλοί, όσο τα ζιζάνια στα χωράφια· μόλις καταφθάνει ένας ξένος, σίγουρα δεν είναι ζωγράφος, ούτε γλύπτης ούτε αρχιτέκτων· όχι, είναι αρχαιολόγος. Στην Ολυμπία βρέθηκαν πάλι μερικά αγάλματα».

Γιορτές στο Ινστιτούτο

To 1908, όταν ο Βέμπερ επισκέφθηκε την Ελλάδα και τη Μικρά Ασία, το έθιμο του χριστουγεννιάτικου δέντρου δεν είχε ακόμη διαδοθεί και η παρουσία του προκαλούσε έκπληξη, αλλά για τους Γερμανούς το χριστουγεννιάτικο δέντρο θυμίζει πατρίδα και δεν παραλείπουν να επισημαίνουν την παρουσία ή την απουσία του στις επιστολές προς την οικογένειά τους.

«Εφέτος γιόρτασα τα Χριστούγεννα στο δωμάτιό μου στο Ινστιτούτο με λίγο κρασί, σταφίδες και αμύγδαλα, αλλά μου έλειψαν πολύ το δέντρο και η χειμωνιάτικη ατμόσφαιρα» γράφει από την Αθήνα ο εικοσιπεντάχρονος κλασικός φιλόλογος Φέρντιναντ Ντίμλερ, υπότροφος που φιλοξενούνταν στις εγκαταστάσεις του DAI, σε επιστολή προς τον πατέρα του στις 30 Δεκεμβρίου 1884. Δέκα χρόνια αργότερα, ένας άλλος νεαρός υπότροφος, που φιλοξενείται στις νέες εγκαταστάσεις του DAI στο νεοκλασικό κτίριο της Φειδίου, θα έχει λιγότερο μοναχικές γιορτές.

Στις 26 Δεκεμβρίου 1895, που ήταν μάλιστα η ημέρα των γενεθλίων του Ντέρπφελντ, ο Χανς Ντράγκεντορφ γράφει στους δικούς του πόσο ευχάριστα πέρασε τις γιορτές στο Ινστιτούτο με τις οικογένειες του Πάουλ Βόλτερς και του Ντέρπφελντ και επισημαίνει πόσο ωραίο ήταν το χριστουγεννιάτικο έλατο. Τον Ντράγκεντορφ, που έκανε ανασκαφές στη Θήρα, θα βρούμε χρόνια αργότερα γενικό γραμματέα του DAI στο Βερολίνο.

«Σαν χειμωνιάτικο παραμύθι…»

Στις 20 Δεκεμβρίου 1887 άρχισε η ανασκαφή του Καβείριου στη Θήβα από μέλη και υποτρόφους του DAI Αθηνών «κάπως σαν χειμωνιάτικο παραμύθι», γράφει η Καταρίνα Μπραντ στο ιστολόγιο αφηγήσεων του DAI. Το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Πάουλ Βόλτερς, που είχε μόλις διοριστεί στη θέση του δεύτερου γραμματέα του DAI Αθηνών, βρήκε σε αθηναϊκό αρχαιοπωλείο κάποια χάλκινα ειδώλια που φάνηκε να προέρχονται από την περιοχή των Θηβών, προϊόντα παράνομων ανασκαφών.

Οι ελληνικές αρχές, που είχαν επίσης λάβει σχετικές πληροφορίες, συμφώνησαν να δώσουν στο DAI άδεια σωστικής ανασκαφής που έπρεπε να ξεκινήσει άμεσα. Οι εργασίες άρχισαν λίγες μέρες πριν από τα Χριστούγεννα και ήδη από την πρώτη μέρα, μέσα σε σωρούς από σκουπίδια και χώματα από την παράνομη ανασκαφή που είχε προηγηθεί, βρήκαν εκατοντάδες αντικείμενα, ζωγραφισμένα όστρακα, τεμάχια ειδωλίων κ.ά.

Είκοσι τρεις μέρες έσκαβαν, ώσπου άρχισε να χιονίζει και αναγκάστηκαν να διακόψουν. Μια φωτογραφία τους στο κοντινό φτωχικό χάνι όπου κατέλυσαν τους δείχνει ανάμεσα σε καλάθια ξέχειλα από τα ευρήματα της ανασκαφής. Ηταν χιλιάδες. Το έργο της μελέτης και της δημοσίευσής τους πήρε πολλά χρόνια και το ολοκλήρωσε τελικά η παλιά μαθήτρια του Βόλτερς Γκέρτα Μπρουνς το 1937. Ηταν η πρώτη γερμανίδα αρχαιολόγος υπεύθυνη ανασκαφών στην Ελλάδα το 1955.

«Nulla dies sine statua»

«Nulla dies sine statua» διαβάζουμε στο ημερολόγιο ανασκαφής της Ολυμπίας, στις 23 Δεκεμβρίου 1875. Παραφράζοντας τη φράση του Πλίνιου του Πρεσβύτερου οι ανασκαφείς δηλώνουν ότι δεν αφήνουν καμία μέρα να περνά χωρίς σκάψιμο για την ανακάλυψη ευρημάτων.

Στην Επισκόπηση του έργου και των ευρημάτων της ανασκαφής του χειμώνα 1875-1876, που δημοσίευσε ο Κούρτιους στο Βερολίνο το 1876, βλέποντας στις ημερομηνίες 21-29 Δεκεμβρίου 1875 να σημειώνει «Nike des Paionios von Mende (Pausanias V 26,1)», διαπιστώνουμε πως οι κόποι εκείνων των ημερών ανταμείφθηκαν πλουσιοπάροχα με την εύρεση του αγάλματος της αριστουργηματικής φτερωτής Νίκης του Παιωνίου, που θαυμάζουμε πλέον στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας.

Η Νίκη του Παιωνίου, το 1900. Φωτογραφία DAI ATHEN

Τα επόμενα χρόνια οι ανασκαφές του DAI επεκτάθηκαν. Συνέχισε τη σημαντική ανασκαφή του Σλήμαν στην Τίρυνθα (1905), άρχισε ανασκαφές στον Κεραμεικό (1913), στο Ηραίο της Σάμου (1925) και μεταπολεμικά στο Καλαπόδι (1973). Τα ημερολόγια αυτών των παλαιών ανασκαφών, ψηφιοποιημένα κατά μεγάλο μέρος, στέκονται μάρτυρες του ενθουσιασμού θαυμαστών ανακαλύψεων αλλά και των άχαρων μα απαραίτητων εργασιών που αποτελούν την καθημερινότητα του αρχαιολόγου στην ανασκαφή.

Τα ημερολόγια ανασκαφής του αρχαίου νεκροταφείου στον Κεραμεικό, που ήταν θαμμένο κάτω από πολλά μέτρα χώμα, απασχολεί η απομάκρυνση του χώματος και βρίσκουμε σχολαστικές σημειώσεις για τον αριθμό των κάρων που χρησιμοποιούνται κάθε μέρα και τις σχετικές δαπάνες.

Αποκόμματα χαρτονιού από σπιρτόκουτα, κασετίνες τσιγάρων, κούτες φωτογραφικού φιλμ και κάθε είδους προϊόντα, που χρησιμοποιήθηκαν ως αυτοσχέδιες καρτέλες ευρημάτων, σώζονται στα αρχεία του DAI Αθηνών δίνοντας μια παραστατική εικόνα του κόσμου της εποχής, όπως εκτυλίσσεται έξω και γύρω από την ανασκαφή.

Πρώτο μουσείο In situ στην Ευρώπη

Η Ολυμπία ωστόσο παραμένει εμβληματική ανάμεσα στις άλλες ανασκαφικές επιχειρήσεις του DAI Αθηνών. Ο Γεώργιος Α’ εντυπωσιάζεται από την επίσκεψή του στην ανασκαφή το 1879 και αποφασίζεται η ίδρυση μουσείου για να στεγάσει τα ευρήματα. Τα σχέδια εκπονεί ο φημισμένος γερμανός αρχιτέκτονας Φρίντριχ Αντλερ, από τους πρώτους συνεργάτες του Κούρτιους στην Ολυμπία και συνεπιμελητής της έκδοσης για την πορεία των ανασκαφών, και τη δαπάνη αναλαμβάνει ο Ανδρέας Συγγρός.

Το Μουσείο Ολυμπίας ιδρύθηκε το 1886 στα όρια του αρχαιολογικού χώρου και ήταν το πρώτο in situ ευρωπαϊκό μουσείο. Λειτούργησε ως τα μεταπολεμικά χρόνια εκθέτοντας τους θησαυρούς των ανασκαφών του ιερού τόπου, ώσπου μετακινήθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1970 στο νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας. Το λεγόμενο ακόμη «παλαιό» Μουσείο Ολυμπίας λειτουργεί από το 2004 ως Μουσείο της Ιστορίας των Ολυμπιακών Αγώνων της Αρχαιότητας.

Οι ανασκαφές, παραδειγματικές στο επιστημονικό τους σκέλος, με τα ευρήματα, τις εκδόσεις και το μουσείο που ακολούθησαν, πυροδότησαν το ενδιαφέρον για την κουλτούρα του ολυμπισμού και είχαν τον ρόλο τους στην αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων στη σύγχρονη εποχή.

Σήμερα το DAI έχει αναλάβει τη μελέτη για την αποκατάσταση του εργαστηρίου του Φειδία, του οποίου κατάλοιπα σώζονται στην παλαιοχριστιανική βασιλική εντός του αρχαιολογικού χώρου της Ολυμπίας, ενώ παράλληλα διεξάγει έρευνες, με σύγχρονες γεωαρχαιολογικές και γεωφυσικές μεθόδους, για την περιφέρεια του ιερού στο πλαίσιο ελληνογερμανικής συνεργασίας.

Ο Κούρος της Σάμου ξαπλώνει στα στρώματα για να μετακινηθεί κατά την ανασκαφή του 1980. Φωτογραφία DAI ATHEN

Το ταξίδι του Κούρου

Τη μεταφορά του χριστουγεννιάτικου δέντρου στην Ολυμπία θυμίζει μια άλλη μετακίνηση με… κάτι σαν τρένο, τον Σεπτέμβριο του 1980, η μετακίνηση του μνημειώδους Κούρου ύψους περίπου πέντε μέτρων και βάρους δύο τόνων, που ανακαλύφθηκε στο Ηραίο της Σάμου κατά τη διάρκεια ανασκαφών υπό τη διεύθυνση του Χέλμουτ Κιριελάις.

Οπως διαβάζουμε σε άλλη ιστορία του DAI Αθηνών από τον Γιαν-Μαρκ Χένκε, επιστρατεύθηκε ένα ειδικό βαγονέτο από το Βερολίνο, τοποθετήθηκαν πάνω στις ράγες τα στρώματα ύπνου των μελών της ανασκαφικής ομάδας και το εντυπωσιακό εύρημα ξάπλωσε πάνω τους για να μεταφερθεί με ασφάλεια στην αποθήκη της ανασκαφής.