Κερτ Βόνεγκατ : Μία χωρίς αναστολές σάτιρα της ανθρώπινης κοινωνίας

Οταν το 1965 εκδόθηκε το μυθιστόρημα του Κερτ Βόνεγκατ Ο Θεός να σας έχει καλά, κύριε Ροουζγουότερ, είχε μέτρια υποδοχή. Τέσσερα χρόνια αργότερα, το Σφαγείου νούμερο πέντε θα καθιερωνόταν ως ένα από τα σημαντικότερα αμερικανικά μυθιστορήματα του Μεταπολέμου.

Είχε προηγηθεί το Λίκνο της γάτας (1963), που μαζί με το Σφαγείο θα εκδοθεί κι εκείνο σύντομα από τον Πατάκη, για να διαπιστώσουν οι νεότεροι αναγνώστες πως το Ο Θεός να σας έχει καλά λειτουργεί ως ένα είδος γέφυρας ανάμεσά τους χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν είναι αυτόνομο μυθιστόρημα.

Ειρωνεία και παράνοια

Το βιβλίο αρχίζει ειρωνικά, όπως συμβαίνει συχνά και στον Μαρκ Τουέιν: «Σε αυτή την ιστορία, που έχει ήρωες ανθρώπους, βασικός χαρακτήρας είναι ένα χρηματικό ποσό, όπως ακριβώς μια ποσότητα μέλι μπορεί κάλλιστα να είναι βασικός χαρακτήρας σε μια ιστορία με μέλισσες».  Το ποσό είναι τεράστιο. Και πάνω του «έριξε το τρυφερό του βλέμμα ένας νεαρός διεφθαρμένος δικηγόρος ονόματι Νόρμαν Μουσαρί». ( Ο αριστοφανικός σαρκασμός – όπως και το γέλιο – αρχίζει από την πρώτη σελίδα.) Με το ποσό αυτό δημιουργήθηκε το φιλανθρωπικό Ιδρυμα Ροουζγουότερ, «ώστε να μην μπορούν να του βάλουν χέρι οι φοροεισπράκτορες και άλλα αρπακτικά που δεν ονομάζονταν Ροουζγουότερ». Δημιουργός του Ιδρύματος είναι ο Ρεπουμπλικανός γερουσιαστής Λίστερ Εϊμς Ροουζγουότερ. Κι αυτός ορίζει ως ισόβιο πρόεδρό του τον γιo του Ελιοτ.

Ο νεαρός Μουσαρί πήρε το «μάθημά» του όταν σπούδαζε νομικά: έπρεπε να αναζητεί καταστάσεις όπου μεγάλα χρηματικά ποσά είναι έτοιμα ν’ αλλάξουν χέρια. Να η παρανοϊκή περιγραφή του, όπως μας τη δίνει σε δύο φράσεις ο Βόνεγκατ: «Το ύψος του ήταν ένα εξήντα» και «είχε τεράστιο πισινό που γυάλιζε όταν ήταν γυμνός». Ο Μουσαρί καταφέρνει να πληροφορηθεί, από σφραγισμένο κείμενο του Ελιοτ, το πώς οι Ροουζγουόυτερ με διάφορες μηχανορραφίες απέκτησαν τη μυθώδη περιουσία τους. Πρόκειται για έναν οικογενειακό στρόβιλο μέσα στον χρόνο, τη σκοτεινή κληρονομικότητα του χρήματος, δηλαδή τη γενεαλογία του, που ο συγγραφέας την καταγράφει κατά το πρότυπο της βιβλικής Γενέσεως. Με βάση αυτό το κείμενο, που ο Ελιοτ το έγραψε για να διαβαστεί μετά τον θάνατό του, ο Μουσαρί θα προχωρήσει τη δική του έρευνα και θα στήσει αργότερα την πλεκτάνη του.

Ο «Λεφτοπόταμος», πλούτος του έθνους

Από τα όσα ακολουθούν συμπεραίνουμε πως με οικονομικούς όρους ο Βόνεγκατ πιστεύει πως οι τεράστιες αμερικανικές επιχειρήσεις της εποχής τους δεν ορίζονται από τα περιουσιακά τους στοιχεία αλλά από το μέγεθος και τον αριθμό των μετοχών ή πιο σωστά από την ποσότητα του χρήματος.

Υπάρχει ένας πολύ χαρακτηριστικός διάλογος, όπου ο Ελιοτ διαφωνεί με τον πατέρα του και του λέει: «Γεννηθήκαμε κοντά στον Λεφτοπόταμο, όπου ρέει ο πλούτος του έθνους». (Η μεταφορά είναι χαρακτηριστική του προβληματισμού που κυριαρχούσε τη δεκαετία του 1960 στις Ηνωμένες Πολιτείες.)

Ο Ελιοτ Ροουζγουότερ δεν ήταν άπληστος και αδίστακτος όπως ο πατέρας και οι πρόγονοί του, αλλά το ακριβώς αντίθετο: μοίραζε τα χρήματα του Ιδρύματος, στην αρχή σε αυτούς που έκρινε ότι είχαν ανάγκη και στο τέλος αδιακρίτως σε όσους του το ζητούσαν. Ακόμη και στους άχρηστους, αφού άχρηστο θεωρούσε και το ίδιο το Ιδρυμα. Βετεράνος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αλκοολικός και εθελοντής πυροσβέστης, πραγματοποιεί ένα ταξίδι ανά την Αμερική βοηθώντας τους αναξιοπαθούντες.

Κερτ Βόννεγκατ, Ο Θεός να σας έχει καλά, κύριε Ροουζγουότερ, Μετάφραση Αλέξης Καλοφωλιάς. Εκδόσεις Πατάκη, 2024, σελ. 256, τιμή 13,30 ευρώ

Οι ανισότητες που διαπιστώνει τον οδηγούν στα όρια της παράνοιας. Μάλιστα νοσηλεύεται επί έναν χρόνο σε νευρολογική κλινική. Τότε ο Μουσαρί νομίζει ότι είναι η ευκαιρία η τεράστια περιουσία του Ιδρύματος Ροουζγουότερ να αλλάξει χέρια – και ασφαλώς ένα μέρος της να περάσει στα δικά του –, κι ο μόνος τρόπος, βάσει του νόμου, είναι να αποδειχθεί πως ο Ελιοτ πάσχει από παράνοια, ώστε να οριστεί πρόεδρος του Ιδρύματος ο κοντινότερος συγγενής ονόματι Φρεντ Ροουζγουότερ.

Ο Ελιοτ όμως δεν είναι όσο ανόητος πιστεύει ο Νόρμαν Μουσαρί. Δίνει μια επιταγή των 100.000 δολαρίων στον Φρεντ και παραδέχεται τα όσα λένε οι ψευδομάρτυρες που έχει επιστρατεύσει ο Μουσαρί: ότι έχει πάει σχεδόν με κάθε γυναίκα της περιοχής και έχει γεμίσει την περιοχή με νόθα. Ναι, είναι «δικά του», ομολογεί – και άρα η περιουσία του Ιδρύματος θα πάει σε αυτά, δηλαδή στους κατοίκους.

Μια «τραμπική» φιγούρα

Ο Λίστερ Εϊμς Ροουζγουότερ είναι από τα πιο ενδιαφέροντα πρόσωπα στο μυθιστόρημα. Μια «τραμπική», θα έλεγα, φιγούρα· μια απίθανη καρικατούρα. Ο Βόνεγκατ ενσωματώνει εκτενή μέρη από μια υποθετική ομιλία του στη Γερουσία, όπου συγκρίνοντας τη ρωμαϊκή εποχή του Οκταβιανού Αυγούστου με τις ΗΠΑ της δεκαετίας του 1960, λέει, ανάμεσα στα άλλα, τα εξής καταπληκτικά, που αξίζει να τα παραθέσω: «Η Ρώμη ήταν ένας παράδεισος για κακοποιούς, διαστρεμμένους και τεμπέληδες εργάτες, όπως είναι τώρα η Αμερική. Οπως τώρα στην Αμερική, οι δυνάμεις του νόμου και της τάξης δέχονταν απροκάλυπτες επιθέσεις από τον όχλο, τα παιδιά ήταν ανυπάκουα, δεν είχαν σεβασμό για τους γονείς τους ή τη χώρα τους και οι αξιοπρεπείς γυναίκες δεν ήταν ασφαλείς στους δρόμους, ακόμη και μέρα μεσημέρι! Ενώ οι πανούργοι, λωποδύτες ξένοι βρίσκονταν σε άνοδο παντού!». Ή ακόμη: «Πρέπει να φανούμε σκληροί, διότι πρέπει να γίνουμε ξανά ένα έθνος κολυμβητών, και τα βαρίδια βύθισης να μας αδειάσουν αθόρυβα τη γωνιά»

O παραλογισμός της ζωής

Αυτό είναι ένα περίπλοκο μυθιστόρημα και μεγάλο επίτευγμα, αφού ο Βόνεγκατ κατάφερε να συνθέσει ένα πλήθος επεισοδίων σε 256 σελίδες δίνοντας όχι μόνο την εικόνα μιας χώρας σε διαρκή κίνηση αλλά και του παραλογισμού της ζωής. Η σχέση ανάμεσα στον πατέρα Ροουζγουότερ και τον γιο του Ελιοτ δεν είναι μονόπλευρη – και δεν πρόκειται για μονοδιάστατους χαρακτήρες. Ο σκληρός πατέρας έχει και την άλλη του πλευρά. Οταν ο Ελιοτ δήλωσε ότι όλα τα υποτιθέμενα παιδιά ήταν δικά του, «είμαι παππούς! Είπε ο γερουσιαστής. Εγειρε προς τα πίσω το γέρικο κεφάλι του και ευχαρίστησε τον Θεό».

Αν λοιπόν θα πρέπει να βγάλουμε ένα συμπέρασμα, είναι πως η ανθρώπινη συνθήκη βρίσκεται τελικά πάνω από τα συστήματα και την ανθρώπινη ανοησία. Δεν ξέρω αν ο συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας Κίλγκορ Τράουτ, που τον θαυμάζει ο Ελιοτ Ροουζγουότερ και εμφανίζεται να παίζει καταλυτικό ρόλο στο τέλος του μυθιστορήματος, είναι ένα είδος alter ego του Βόνεγκατ, όπως έχουν πει κάποιοι. Αλλά επιστημονική φαντασία σημαίνει πρωτίστως τεχνολογία. Κι εκεί βρίσκεται το μέλλον.