Καταστατικό γεγονός της νεωτερικής εποχής, η Γαλλική Επανάσταση υπήρξε ρήξη με το παρελθόν, εργαστήριο παραγωγής ιδεών που διαμόρφωσαν τους όρους του σύγχρονου πολιτικού διαλόγου – και ταυτόχρονα πεδίο διανοητικής διαπάλης δύο αιώνων ως προς την ερμηνεία της.
Φιλελεύθερη κατά τους Φρανσουά Γκιζό, Φρανσουά Μινέ, Αλεξίς ντε Τοκβίλ, αστική κατά τους μαρξιστές Ζορζ Λεφέβρ, Αλμπέρ Ματιέ, Αλμπέρ Σομπούλ, πηγή των απαρχών του ολοκληρωτισμού κατά τον Φρανσουά Φιρέ και τους μαθητές του, για να σταθούμε ενδεικτικά μόνο σε ορισμένες από τις πιο γνωστές θέσεις, υπήρξε ιστοριογραφικά σημείον αντιλεγόμενον.
Στον απόηχο της επικράτησης του αναθεωρητισμού του Φιρέ που προβλήθηκε ευρέως μετά τη διακοσιετηρίδα της Επανάστασης το 1989 διαβάζοντάς τη ως αντιδημοκρατικό εγχείρημα και συσχετίζοντάς τη με τους ολοκληρωτισμούς του 20ού αιώνα, η μελέτη της γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση: το λεξιλόγιο, η συμβολική γλώσσα, η μνημειοποίηση, η πολιτισμική διάσταση, τα ιδεολογικά συμφραζόμενα, οι διανοητικές της καταβολές τέθηκαν στο επίκεντρο της έρευνας παράγοντας μια πλούσια σύγχρονη γραμματεία.
Μέρος αυτής είναι και η πρόσφατη, θελκτική αφηγηματικά Νέα Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης (εκδ. Πόλις) της διακεκριμένης γαλλίδας ιστορικού Αννί Ζουρντάν, ανασκευή της αναθεωρητικής προσέγγισης που η ίδια θεωρεί επιστροφή σε αντεπαναστατικές επικρίσεις του 19ου αιώνα και παράλληλα απόπειρα ένταξης του 1789 σε συγκριτικό πλαίσιο. Για τη Ζουρντάν «κάθε επανάσταση είναι εμφύλιος πόλεμος» και με αυτή την αρχή ως οδηγό, τονίζει στη συνομιλία μας, οφείλουμε να εξετάσουμε τα πεπραγμένα της επιστρέφοντας στις πηγές και ακούγοντας κριτικά τις φωνές τους.
Με ποιον τρόπο η ιστοριογραφία του 19ου αιώνα επηρέασε τα μεταγενέστερα αφηγήματα για τη Γαλλική Επανάσταση;
«Δεν χρειάζεται παρά να διαβάσει κανείς τον ιστορικό Φρανσουά Φιρέ για να το καταλάβει – αυτόν που εμπνέεται τόσο από τον Αλεξίς ντε Τοκβίλ όσο και από τον Ογκιστέν Κοσέν! Ας σημειωθεί ότι ο Φιρέ δεν λαμβάνει ως αφετηρία του τις αρχειακές πηγές, εργάζεται μόνο με βάση τις ερμηνείες των ιστορικών του 19ου αιώνα. Αλλοι, στα αριστερά, είναι πιο πρόθυμοι να δεχθούν τα έργα του Ζαν Ζορές, του Λουί Μπλαν. Ωστόσο, αν η ιστορία / ιστοριογραφία αντικατοπτρίζει πράγματι το παρόν, όπως λέμε σήμερα, μια στάση όπως η παραπάνω ισοδυναμεί με επανάληψη λανθασμένων ή μεροληπτικών ερμηνειών – όπως η αντι-ιακωβινική θεωρία του Κοσέν περί του μείζονος και επιβλαβούς ρόλου των πολιτικών εταιρειών και των κλαμπ ή εκείνη του Τοκβίλ και του φόβου του απέναντι στη δημοκρατία και στην ισότητα. Θεώρησα λοιπόν αναγκαίο να επιστρέψω στις πηγές, στα αρχεία, ώστε να δω αν μας λένε κάτι διαφορετικό από εκείνο που έλεγαν στους ανθρώπους του 19ου αιώνα. Αν θέλω να λέγομαι πραγματικά ιστορικός του 21ου, οφείλω να διαβάσω τις πηγές διαφορετικά και να καταλήξω σε διαφορετικά συμπεράσματα. Και αυτό προσπάθησα να κάνω στο βιβλίο μου».
Μια πρότερη άποψη, την οποία εξέφρασαν ακριβώς ο Φρανσουά Φιρέ και άλλοι ύστερα από αυτόν, υποστήριζε ότι η Γαλλική Επανάσταση υπέστη έναν «εκτροχιασμό»: οι ιδέες και οι αξίες του 1789 εξετράπησαν από την πορεία τους το 1793. Ισχύει αυτό το αφήγημα της «μετριοπαθούς» έναντι της «ριζοσπαστικής» ή της «αληθινής επανάστασης» έναντι της «Τρομοκρατίας»;
«Δεν πιστεύω ότι υπήρξε ένας αναπόφευκτος εκτροχιασμός, ούτε και βλέπω τεράστια διαφορά μεταξύ 1789 και 1793. Οι επαναστάτες υπερασπίζονταν τις ίδιες αξίες και τις ίδιες ιδέες – με ορισμένες αποχρώσεις. Για παράδειγμα, οι Ιακωβίνοι δεν αμφισβήτησαν την έννοια της ατομικής ιδιοκτησίας, ούτε και νομοθέτησαν τον περιορισμό του πλούτου. Οπωσδήποτε, ήταν πιο ανοικτοί στα λεγόμενα κοινωνικά δικαιώματα, όπως το δικαίωμα στην εκπαίδευση, από ό,τι οι «φιλελεύθεροι» του 1789. Την ίδια στάση όμως παρατηρούμε το 1798-1799 και στις Δημοκρατίες της Βαταβίας, της Γενεύης και της Γένοβας που δεν απαρτίζονται αναγκαστικά από Ιακωβίνους. Εξ ου και το ερώτημα αν οι προτεραιότητες αυτές έχουν όντως κομματικό και ριζοσπαστικό χαρακτήρα ή είναι εγγεγραμμένες σε μια συγκεκριμένη κουλτούρα και μια συγκεκριμένη περίσταση. Δεν πιστεύω ούτε στη διάκριση μεταξύ «αληθινής επανάστασης» και «Τρομοκρατίας». Οπως είπε και ένας επαναστάτης, ο Καμπόν, η τρομοκρατία ήταν στην ημερήσια διάταξη εξαρχής και στις δύο πλευρές, βασιλικών και επαναστατών. Κατά την άποψή μου, η «κλιμάκωση» ή ο «εκτροχιασμός» οφείλεται στις πολύ πραγματικές συνωμοσίες του βασιλιά, της βασίλισσας, της αυλής και των εμιγκρέδων αριστοκρατών. Ποιος ήταν άξιος εμπιστοσύνης; Ποιος πρόδιδε; Ποιος ήταν ειλικρινής; Αυτή η δυσπιστία είναι που δηλητηριάζει την ατμόσφαιρα εξαρχής και εξηγεί τη μετέπειτα πορεία της Επανάστασης. Είναι επίσης οι βασιλικοί εκείνοι που ελπίζουν σε έναν εμφύλιο πόλεμο, ιδίως ο Ριβαρόλ και οι αδελφοί του βασιλιά, και θέλουν πρώτοι να διασπείρουν τον τρόμο. Αναφορικά με την «Τρομοκρατία» με κεφαλαίο «Τ» του 1794, υποστηρίζω ότι ήταν περισσότερο πολιτική δημόσιας ασφάλειας, πολιτική καταναγκασμού. Η κυβέρνηση προσπάθησε να ελέγξει την καταστολή κατά των εχθρών της Επανάστασης για να αποφύγει την αγριότητα και την αναρχία του εμφύλιου πολέμου. Οι αριθμοί δείχνουν ότι, αν και δεν λειτούργησε πάντοτε σωστά, η επαναστατική δικαιοσύνη είχε αποτέλεσμα. Αρκεί να συγκρίνει κανείς τους αριθμούς αυτούς με τις σφαγές στον Αγιο Δομήνικο ή τα θύματα του πολέμου της Βανδέας!».
Μια από τις σημαντικότερες διαπιστώσεις στο βιβλίο σας είναι ότι επανάσταση σημαίνει διαίρεση. Γιατί οι ιστορικοί απέφυγαν να τονίσουν το γεγονός ότι η Γαλλική Επανάσταση υπήρξε ταυτόχρονα και εμφύλιος πόλεμος;
«Πράγματι, για εμένα κάθε επανάσταση είναι εμφύλιος πολεμος – δεν είναι όμως όλοι οι εμφύλιοι πόλεμοι επαναστάσεις. Σκεφτείτε τους εθνοτικούς ή τους θρησκευτικούς πολέμους που δεν είναι σε καμία περίπτωση επαναστατικοί ή, μεταξύ άλλων, τους φοβερούς εμφυλίους που ακολούθησαν την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων, όταν πιστεύαμε ότι δεν θα είχαμε παρά «βελούδινες επαναστάσεις». Στο βιβλίο μου δίνω παραδείγματα που υποδεικνύουν ότι μια επανάσταση καταστρέφει οικογένειες, φιλίες… Γείτονες αλληλοσκοτώνονταν όπως τον καιρό της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου. Γιατί οι γάλλοι ιστορικοί αρνούνται, ενίοτε βίαια, να κάνουν λόγο για «εμφύλιο πόλεμο» σε αυτό το πλαίσιο; Υποθέτω ότι αντιτίθενται στην ιδέα ότι οι απαρχές της σύγχρονης Γαλλίας βρίσκονται σε έναν εμφύλιο. Σαν το έθνος να γεννήθηκε αναγκαστικά από μια πρωτογενή συναίνεση, μια πρωτογενή αρμονία… Χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα είναι εκείνο των Ηνωμένων Πολιτειών, όπου οι ιδρυτικοί πατέρες τιμώνται ομόφωνα παρά τις διαφωνίες ή τα λάθη και τα εγκλήματά τους».
Αν λάβει κανείς υπ’ όψιν του τις συγκρούσεις στις λεγόμενες «αδελφές Δημοκρατίες», όπως στην ολλανδική Βαταβική Δημοκρατία και την Ελβετία, μπορεί να πει ότι η Γαλλική Επανάσταση εξελίχθηκε σε ένα είδος ευρωπαϊκού εμφυλίου πολέμου;
«Ισως, κατά μια έννοια. Ολοι μάχονται κατά των ελίτ ή ηγεμόνων που θεωρούνται αυθαίρετοι ή καταπιεστικοί. Ωστόσο, πρέπει να διακρίνουμε δύο περιπτώσεις: επαναστάσεις λόγω της επιθυμίας για ανεξαρτησία ενάντια σε έναν ξένο καταπιεστή (στην Πολωνία, στην Κορσική, στην Ιταλία, κατά μια έννοια, κατά της Αυστρίας) και επαναστάσεις λόγω της επιθυμίας για χειραφέτηση έναντι των εσωτερικών ελίτ ή του ηγεμόνα. Δεν έχουν απαραίτητα τον ίδιο σκοπό – ακόμα κι αν το πνεύμα των καιρών τις ωθεί να ενεργήσουν με παρόμοιο τρόπο».
Πόσο σημαντικό είναι να διαβάζει κανείς κριτικά τις πηγές αλλά ταυτόχρονα να ακούει προσεκτικά αυτές τις φωνές του παρελθόντος;
«Είναι απολύτως απαραίτητο να ξαναβρούμε το διανοητικό πλαίσιο των επαναστατών για να τους καταλάβουμε καλύτερα και να μην τους επιβάλουμε το δικό μας όραμα για τον κόσμο. Πρέπει να κατανοήσουμε τόσο τις εμπειρίες τους όσο και τον ορίζοντα των προσδοκιών τους. Για παράδειγμα, όταν μιλούν για «τρoμοκρατία», έχουν στον νου τους κάτι διαφορετικό από ό,τι εμείς!».
Ποια είναι η ευρύτερη σημασία της επανεξέτασης και της απομυθοποίησης μειζόνων γεγονότων όπως η Γαλλική Επανάσταση για τη δική μας κοινωνία του 21ου αιώνα;
«Η κατανόηση του παρελθόντος και η απομυθοποίησή του μας επιτρέπει να δούμε καλύτερα το παρόν. Η ιστορία έχει ευρετική αξία… της μάθησης και της κατανόησης ώστε να αποφύγουμε τα δράματα του παρελθόντος στο παρόν και στο μέλλον. Επιτρέπει επίσης την καλύτερη κατανόηση της σχέσης μιας χώρας με την ιστορία της. Για παράδειγμα, στις Κάτω Χώρες αγνοούν παντελώς ότι κάποτε ήταν επαναστάτες! Μετά την προσάρτηση της χώρας τους από τον Ναπολέοντα το 1810, αποκήρυξαν το επαναστατικό τους παρελθόν. Αγνοούμε επίσης ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες καλλιεργούν μια ψευδή εικόνα για τις δικές τους απαρχές. Στη διάρκεια της Αμερικανικής Επανάστασης από τα 2.500.000 των αμερικανών πολιτών κάπου 60.000 ως 80.000 που παρέμειναν πιστοί στο αγγλικό καθεστώς αναγκάστηκαν να εξοριστούν. Δεν είναι αμελητέος αριθμός!».
Με όρους πολιτικής και ιδεών, είμαστε ακόμη σήμερα παιδιά της Γαλλικής Επανάστασης;
«Θα έλεγα ναι. Αυτό δείχνει ο Ευρωπαϊκός Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, όπως και η Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του 1948. Η Γαλλική Επανάσταση είναι σημαντική όχι μόνο για τη διάρκεια, τις επαναλήψεις της στον 19ο αιώνα, ιδιαίτερα το 1848, το κομβικής σημασίας λεξιλόγιο και τα σύμβολά της, αλλά και για τη διεθνή απήχησή της – λόγω των επεμβάσεών της στην Ευρώπη και στις αποικίες, αλλά και εξαιτίας των κομβικών λέξεων «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα» που αποτελούν την επωδό κάθε εξέγερσης. Και οι δραματικές σκηνές της διατηρούνται στη μνήμη, αν και ίσως με μια τάση υπερβολής και σε βάρος των θετικών επιτευγμάτων της. Ακόμη και οι συντηρητικοί και οι αντιδραστικοί οφείλουν πολλά στην Επανάσταση, είτε πρόκειται για τη δημόσια εκπαίδευση, την ελευθερία του Τύπου, τη δημόσια απονομή δικαιοσύνης και τη δημόσια διάσταση της πολιτικής, την ελευθερία των επιχειρήσεων χάρη στην κατάργηση των συντεχνιών, την ατομική ιδιοκτησία μέσω της κατάργησης της φεουδαρχίας και της υποτέλειας και πλήθος άλλα».
Από το 1688 στο 1776 και στο 1789
Γιατί είναι σημαντικό να μελετούμε την Επανάσταση σε σχέση με όσα προηγήθηκαν, την Αγγλική και την Αμερικανική Επανάσταση, και όχι με όσα έπονται;
«Γιατί οφείλουμε να μελετήσουμε τι προηγείται ακριβώς επειδή αυτό είχαν στο μυαλό τους οι άνδρες και οι γυναίκες της εποχής. Ο Τόμας Τζέφερσον κατά την παραμονή του στο Παρίσι μεταξύ 1787 και 1789 στοιχειοθετεί με σαφήνεια την επίδραση της Αμερικανικής Επανάστασης στους Γάλλους, όταν γράφει ότι όλοι, άνδρες και γυναίκες, δεν ασχολούνται παρά με το Σύνταγμα και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Επιπλέον, και σημαντικότερο, γιατί δεν πρέπει να κάνουμε άλματα δύο αιώνων και να βάζουμε στο στόμα των πρωταγωνιστών ιδέες που δεν θα μπορούσαν να έχουν. Μόλις τότε ανακάλυπταν την ιδέα του γραπτού Συντάγματος και των φυσικών δικαιωμάτων του ανθρώπου. Αυτά ήταν ήδη αρκετά. Ο ορίζοντας των προσδοκιών τους διαμορφώθηκε από όσα προηγήθηκαν – όχι από όσα θα επινοούσε ο Λένιν διακόσια χρόνια μετά! Εξ ου και έχει σημασία, πιστεύω, να ανακαλύψουμε εκ νέου το εννοιολογικό και το διανοητικό σύμπαν των πρωταγωνιστών της εποχής. Ας σημειωθεί εδώ ότι τέτοιες αναχρονιστικές ερμηνείες προέρχονται από πρώην κομμουνιστές, όπως ο Φιρέ, οι οποίοι έχουν απαρνηθεί το παρελθόν τους».
Η Αννί Ζουρντάν γεννήθηκε το 1948 στην Αλες της Νότιας Γαλλίας. Δίδαξε επί σειρά ετών στο Αμστερνταμ, όπως και στα Πανεπιστήμια του Σάσεξ, της Φλόριδας και του Paris Ι. Εχει δημοσιεύσει πληθος μελετών για τη Γαλλική Επανάσταση και τη ναπολεόντεια περίοδο.
