Η ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας στις 29 Οκτωβρίου 1923 σήμανε το ξεκίνημα ενός νέου κοσμικού, εθνικού κράτους, κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ οικοδόμησε τη σύγχρονη Τουρκία πάνω στα ερείπια ενός μικρού τμήματος της ηττημένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μίας από τις ισχυρότερες αυτοκρατορίες της παγκόσμιας ιστορίας. Την οθωμανική παράδοση και τις μεγάλες αλλαγές που συντελέστηκαν υπό την ηγεσία του Κεμάλ καμία έρευνα δεν μπορεί να αγνοήσει. Η ηγεμονία του πολιτικού Ισλάμ, τα τελευταία 22 χρόνια δεν είναι κατανοητή χωρίς επίγνωση της βαθιάς ιστορικής επίδρασης της θρησκείας στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας της Τουρκίας. Οι Οθωμανοί Τούρκοι είχαν απόλυτα ταυτιστεί με το Ισλάμ. Η έννοια του έθνους ήταν άγνωστη.

Κεμαλισμός και εκκοσμίκευση

Ο Κεμαλισμός εμφανίστηκε ως ριζική τομή σε σχέση με την πολυεθνική Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το κράτος τώρα συσπειρώνει τα άτομα όχι γύρω από θρησκευτικές ή κοινοτικές ταυτότητες, αλλά με τους δεσμούς του τουρκικού έθνους-κράτους, της κοινής καταγωγής, φυλής και κουλτούρας. Οι αλλαγές και οι εθνοκαθάρσεις συντελέστηκαν μέσα στο ανερχόμενο πνεύμα του εθνικισμού, των «καθαρόαιμων» λαών και του τέλους της ανοχής στη διαφορετικότητα, που έφεραν μαζί τους μίσος, αίμα και δυστυχία. Η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης, συντελέστηκε μέσα σε αυτό το πλαίσιο περί «καθαρών» εθνών. Η τραγωδία στη Μέση Ανατολή το επιβεβαιώνει.

Ο πόθος και μέγας εθνικός στόχος της Τουρκίας, ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα με τις δυτικότροπες μεταρρυθμίσεις (Tanzimat), ήταν η απόκτηση ευρωπαϊκής ταυτότητας. Ο Κεμάλ, λάτρης του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής και εμπνεόμενος από τη δυτικοευρωπαϊκή διανόηση, ταύτισε τον εκσυγχρονισμό με τον εξευρωπαϊσμό. Μαζί με την εκκοσμίκευση του κράτους και τον εθνικισμό αποτέλεσαν τους βασικούς πυλώνες του κεμαλικού δόγματος πάνω στους οποίους στηρίχτηκε η σύγχρονη Τουρκία. Κυρίαρχη πεποίθησή του ήταν ότι το μέλλον του τουρκικού έθνους και η πρόοδός του ήταν δεμένα με τον πολιτισμό, που για εκείνον σήμαινε τον πολιτισμό της Δύσης και κανέναν άλλον!

Ως πρώτο του στόχο έθεσε την εκκοσμίκευση της κατά 99% μουσουλμανικής χώρας του, εκμηδενίζοντας τη θεοκρατική δύναμη του Ισλαμικού Χαλιφάτου και καταργώντας την αραβική, δηλαδή τη γλώσσα και τη γραφή του Κορανίου. Στη συνέχεια, αντικατέστησε τον ιερό νόμο Σαρία με ευρωπαϊκό συνταγματικό δίκαιο, απαγόρευσε την παραδοσιακή ισλαμική ενδυμασία, εξάλειψε τα προνόμια των μεγάλων φεουδαλικών οικογενειών, κατάργησε τα θρησκευτικά σχολεία, τον θρησκευτικό γάμο, την πολυγαμία και τους παιδικούς γάμους, καθιέρωσε μεικτή εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών και παραχώρησε το μονοπώλιο της εκπαίδευσης στο κράτος. Το 1925 ψήφισε τον νόμο 677 που κήρυξε παράνομα τα μοναστήρια (tekke), τη χρήση των τάφων ως τόπων λατρείας και τις ισλαμικές αδελφότητες. Το ίδιο έτος υιοθέτησε το δυτικό ημερολόγιο και το 1928 κατάργησε το άρθρο του συντάγματος που όριζε το Ισλάμ ως θρησκεία του κράτους.

Τα δικαιώματα των γυναικών αποτέλεσαν σημαντικό μέρος του προγράμματος εκκοσμίκευσης και εξευρωπαϊσμού και λειτούργησαν ως βαρόμετρο για τον εκσυγχρονισμό. Η σύζυγός του Κεμάλ, Λατιφέ Ουσακί, απόφοιτη της Σορβόνης, συνέβαλε αποφασιστικά στη διαμόρφωση του οράματος για τη σύγχρονη Τουρκία και τα δικαιώματα των γυναικών. Η επίσημη ιστοριογραφία την αγνόησε, όπως όλες τις σημαντικές γυναίκες της εποχής. Το 1930 αναγνωρίστηκε δικαίωμα ψήφου στις τοπικές εκλογές και διορίστηκαν 13 γυναίκες δικαστές. Το 1934 δόθηκαν στις γυναίκες πλήρη πολιτικά δικαιώματα και το 1935 εκλέχτηκαν 18 γυναίκες στη Μεγάλη Εθνική Συνέλευση των 395 μελών. Η φιλειρηνική πολιτική του Κεμάλ σφραγίστηκε με το Σύμφωνο Ειρήνης και Φιλίας μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας, που υπέγραψαν στην Aγκυρα το 1930 οι ηγέτες Κεμάλ Ατατούρκ και Ελευθέριος Βενιζέλος. Το Σύμφωνο παρέμεινε ενεργό μέχρι τη δεκαετία του 1950, όταν εμφανίστηκε το Κυπριακό ζήτημα.

Το ορόσημο του Ερντογάν

Το εγχείρημα του Κεμάλ προφανώς ήταν τολμηρότερο από όσο μπορούσε να αφομοιώσει η παραδοσιακή κοινωνία. Σε πείσμα των εκτεταμένων μεταρρυθμίσεων και της περιθωριοποίησης του Ισλάμ η ουσία της κουλτούρας παρέμεινε σχεδόν ανέγγιχτη για την πλειονότητα του λαού. Η εκκοσμίκευση προκάλεσε μεγάλες εξεγέρσεις στις προνεωτερικές κοινωνίες των νοτιοανατολικών περιοχών. Οι δυσκολίες και οι περιορισμοί φάνηκαν αμέσως μετά τον θάνατο του Κεμάλ, 10 Νοεμβρίου 1938, όταν ο διάδοχός του, Ισμέτ Ινονού, ενέδωσε σε πιέσεις αναβίωσης θρησκευτικών εκδηλώσεων και θρησκευτικής εκπαίδευσης. Η διαπάλη για «πολιτισμική αυθεντικότητα» εντάθηκε, όταν το Δημοκρατικό Κόμμα του Αντνάν Μεντερές κέρδισε τις εκλογές της 14ης Μαΐου 1950 και άνοιξε τον δρόμο για επαναφορά του Ισλάμ στη δημόσια σφαίρα. Η κυβέρνησή του (1950-1960) ταυτίστηκε με διώξεις αντιπάλων, φίμωση του Τύπου και απαγόρευση συγκεντρώσεων. Χιλιάδες τεμένη ξανάνοιξαν και πολλά ιερατικά σχολεία (Imam Hatip) ιδρύθηκαν. Σε ένα από αυτά σπούδασε και ο γεννημένος το 1954 πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Τον Σεπτέμβριο 1955, για ασήμαντη αφορμή, ξέσπασε πογκρόμ κατά της ευημερούσας ελληνικής κοινότητας Κωνσταντινούπολης. Αιτία το Κυπριακό, ο εθνικισμός και η πολιτική εθνοκάθαρσης. Eνα από τα τραύματα που βασανίζουν τον Ερντογάν είναι η καταδίκη του Μεντερές σε θάνατο, από πραξικοπηματίες του 1960.

Η Τουρκία, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ακολούθησε τη φιλοδυτική πολιτική του Κεμάλ. Το 1948 εντάχθηκε στο Σχέδιο Μάρσαλ, το 1949 ιδρυτικό μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης και το 1952 μέλος του ΝΑΤΟ. Η θεσμική σχέση της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Κοινότητα χρονολογείται από το 1959, όταν υπέβαλε αίτηση σύνδεσης με την ΕΟΚ των Eξι (31 Ιουλίου 1959), δεύτερη χώρα, μετά την Ελλάδα. Στις 12 Σεπτεμβρίου 1963 συνήψαν συμφωνία σύνδεσης στην οποία γίνεται μνεία για προοπτική πλήρους προσχώρησης.

Eτος ορόσημο για την ιστορία της Τουρκίας έχει χαρακτηρίσει το γενέθλιο 2023 ο Ταγίπ Ερντογάν ήδη από την προεκλογική περίοδο 2010-2011, όταν δήλωνε ως πρώτιστο στόχο του να ανυψώσει την Τουρκία στις δέκα μεγαλύτερες οικονομίες του πλανήτη. Σήμερα είναι στην G20. Oλες του οι κινήσεις και ο διεθνής διπλωματικός πυρετός που τον διακατέχει δείχνουν το πάθος του να συνδέσει το όνομά του με κάτι μεγαλειώδες, κάτι αντίστοιχο και ανάλογο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην ακμή της, ή με κάτι ισάξιο της ίδρυσης της Τουρκικής Δημοκρατίας. Ρητά και άρρητα ο Ερντογάν δηλώνει την επιθυμία του να καταγραφεί ο ίδιος στη συνείδηση του τουρκικού λαού ως ο μέγας αναμορφωτής και πατέρας μιας Τουρκίας ισάξιας του μεγαλείου και της ισχύος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εκτοπίζοντας τον Κεμάλ ως μειοδότη, αφού υπέγραψε την εξαφάνισή της για να δημιουργήσει έθνος-κράτος. Ο νέος αιώνας της Τουρκίας ξεκινάει σήμερα, 29 Οκτωβρίου 2023!

Η κυρία Αννα Καραμάνου είναι διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ, πρώην ευρωβουλευτής ΠαΣοΚ. Το βιβλίο της «100 χρόνια Τουρκία. Εθνικισμός, Φεμινισμός, Ευρωπαϊσμός & Πολιτικό Ισλάμ» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός.