«Ζυγός»: Το μυθιστορηματικό πορτρέτο του Λι Χάρβεϊ Οσβαλντ ξανά στα ελληνικά

Εννέα χρόνια ήταν αρκετά (από το 1982 ως το 1991) για τον Ντον Ντελίλο να εκδώσει τα τέσσερα σπουδαιότερα μυθιστόρηματά του: τα Ονόματα, τον Λευκό θόρυβο, τον Ζυγό και το Μάο ΙΙ. Και έξι χρόνια αργότερα το αριστούργημά του Υπόγειος κόσμος, ένα από τα κορυφαία μυθιστορήματα του 20ού αιώνα. Και τα πέντε έχουν εκδοθεί στα ελληνικά.

Ο Ζυγός πρωτοεκδόθηκε το 1991, τρία χρόνια μετά την αμερικανική του έκδοση από τις εκδόσεις Χατζηνικολή και ήταν από χρόνια εξαντλημένο. Η επανέκδοσή του σε μια εξαιρετικά επιμελημένη έκδοση από τις εκδόσεις Gutenberg και σε ωραία μετάφραση από τον Αλέξη Καλοφωλιά δίνει την ευκαιρία στους νεότερους ιδίως αναγνώστες να έρθουν σε επαφή με το έργο ενός κορυφαίου πεζογράφου, του σημαντικότερου, κατά τη γνώμη μου, ζώντος αμερικανού συγγραφέα μαζί με τον Τόμας Πίντσον. Και να διαβάσουν κατόπιν τα άλλα τέσσερα που προανέφερα.

Πολίτης της αυτοκρατορίας

Ο Ντελίλο είναι ένας «πολύ αμερικανός» συγγραφέας ή πιο σωστά: πολίτης της αυτοκρατορίας. Κανείς άλλος δεν περιέγραψε σαν κι αυτόν την ψυχροπολεμική εποχή χωρίς να καταφύγει στο κατασκοπευτικό θρίλερ. Και να γράψει ένα μυθιστόρημα σαν τον Ζυγό, όπου πρωταγωνιστεί ο Λι Χάρβεϊ Οσβαλντ, ο θεωρούμενος δολοφόνος του Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι.

Don DeLillo – Ζυγός. Μετάφραση Αλέξης Καλοφωλιάς.Εκδόσεις Gutenberg, 2024, σελ. 715, τιμή 27 ευρώ

Η στιγμή της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι στις 22 Νοεμβρίου του 1963 στο Ντάλας του Τέξας είναι βέβαια πασίγνωστη. Για τον Ντελίλο όμως δεν ήταν μόνο ένα συνταρακτικό γεγονός αλλά, όπως είχε πει ο ίδιος, σηματοδοτούσε τη δεκαετία του 1960 («εποχή των δολοφόνων», σύμφωνα με τον ανατριχιαστικό στίχο του Ρεμπό).

Πέραν αυτού, πυροδότησε και πλήθος θεωρίες συνωμοσίας, αφού ελάχιστοι είχαν πειστεί πως, σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή, ο πραγματικός δολοφόνος του Κένεντι ήταν ένας και μόνο άνθρωπος. «Η συνωμοσία είναι τώρα η πραγματική πίστη» έγραφε ο Ντελίλο στο αξεπέραστο δοκίμιό του «Αμερικανικό αίμα. Ενα ταξίδι μέσα από τον λαβύρινθο του Ντάλας και του JFK», που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Rolling Stone» τον Δεκέμβριο του 1983 και μοιάζει με προοίμιο του Ζυγού. Δεν ξέρω αν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά, αλλά μπορεί να το βρει κανείς στα αγγλικά. Υπάρχει ελεύθερο στο Διαδίκτυο.

Εκτελεστής και «μαύρο πρόβατο»

Ποιος ήταν όμως ο Οσβαλντ, ή καλύτερα: ποιος ήταν ο Οσβαλντ στο μυθιστόρημα του Ντελίλο; Ανήκε σ’ αυτούς που ήθελαν ν’ αλλάξουν τον κόσμο. Αλλά ανάμεσα στα γεγονότα και τις θεωρίες συνωμοσίας μεσολαβεί ένα κενό – που το καλύπτει το μυθιστόρημα. Κι εκεί βρίσκεται η αλήθεια, δηλαδή σύμφωνα με το δόγμα της Νέας Δημοσιογραφίας, «η αλήθεια πέρα από τα γεγονότα», η οποία παραμένει άγνωστη.

«Είναι εκπληκτική η περιγραφή της δολοφονίας από τον Ντελίλο, καμία από όσες διαθέτουμε δεν μπορεί να συγκριθεί με τη δική του».

Το μυθιστόρημα αρχίζει εντυπωσιακά, όπως όλα σχεδόν τα αντίστοιχα του συγγραφέα. Ο Οσβαλντ, μεγαλωμένος στο Μπρονξ, ένα από τα πέντε διαμερίσματα της Νέας Υόρκης, από όπου καταγόταν και ο Ντελίλο, συνήθιζε να παίρνει το μετρό «για να ταξιδέψει στις άκρες της πόλης, τριακόσια είκοσι χιλιόμετρα ράγες». Το μετρό έκρυβε πολύ πιο συναρπαστικά πράγματα από την ίδια την πόλη. Στη συνέχεια μεταφερόμαστε αλλού: στη Νέα Ορλεάνη (γενέτειρα του Οσβαλντ), στη Μόσχα, στο Μινσκ της Λευκορωσίας, στην Πόλη του Μεξικού, για να καταλήξουμε στο Ντάλας, όπου δολοφονήθηκε ο Κένεντι. Είναι εκπληκτική η περιγραφή της δολοφονίας από τον Ντελίλο, καμία από όσες διαθέτουμε δεν μπορεί να συγκριθεί με τη δική του – για να καταλήξουμε στο σπαρακτικό τέλος: την κηδεία και την ταφή του Οσβαλντ.

Ο εκτελεστής Οσβαλντ (του Ντελίλο) δεν ενήργησε μόνος του. Πέραν της αφέλειας και των ιδεοληψιών του υπήρξε και θύμα της εποχής. Στο μυθιστόρημα παρελαύνουν πράκτορες της CIA και του FBI, που ήθελαν να τον χρησιμοποιήσουν ως πιόνι για ένα αποτυχημένο εγχείρημα δολοφονίας του προέδρου της ισχυρότερης χώρας στον κόσμο. Ο Οσβαλντ ήταν το «μαύρο πρόβατο», ο αποδιοπομπαίος τράγος, ένας νεαρός που οι πεποιθήσεις του δεν του επέτρεπαν να ενταχθεί στην αμερικανική κοινωνία. Κι εδώ αποθεώνεται η πεζογραφική τέχνη: ο Ντελίλο με ασύγκριτη παραστατική δύναμη μας παρουσιάζει τη ζωή του Οσβαλντ – τη θητεία του στους πεζοναύτες, την καταβύθισή του στη μαρξιστική θεωρία, την καταφυγή του στη Μόσχα (τη «Μέκκα» του κομμουνισμού), την επιστροφή του στις Ηνωμένες Πολιτείες μαζί με τη ρωσίδα σύζυγό του Μαρίνα, τις δυσκολίες να βρει δουλειά.

Οπως μας τον περιγράφει ο συγγραφέας είναι ένας χαρακτήρας περίπλοκος, καθώς, άλλωστε, και οι αξίες και τα κίνητρά του. Γι’ αυτό και μας προετοιμάζει, κατά κάποιον τρόπο, με το μότο που προτάσσει από μια επιστολή του Οσβαλντ στον αδερφό του: «Η ευτυχία δεν βασίζεται στον εαυτό μας, δεν συνίσταται σ’ ένα μικρό σπίτι, στο να παίρνεις και να αποκτάς. Ευτυχία είναι να συμμετέχεις στον αγώνα, εκεί όπου δεν υπάρχει σύνορο ανάμεσα στον προσωπικό κόσμο και στον κόσμο ευρύτερα». Αφελές; Μπορεί. Αλλά και ανησυχητικά κυριολεκτικό.

Απάντηση στην παράνοια

Το 1964 η λεγόμενη «Επιτροπή Γουόρεν» συνέλεξε όλα τα στοιχεία που αφορούσαν τη δολοφονία του Κένεντι. Εν τούτοις, όχι ακριβώς όλα. Τα μελέτησε βέβαια συστηματικά ο Ντελίλο. Αλλά το μυθιστόρημά του είναι η απάντησή του, απάντηση ενός κορυφαίου συγγραφέα στην παράνοια της εποχής και στις θεωρίες συνωμοσίας που ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς εκείνα τα χρόνια – και παραμένουν και σήμερα, απλώς γιατί πολλά εξακολουθούν να είναι αβέβαια. Μα αν έτσι συμβαίνει, τι μπορούμε να ξέρουμε για έναν άνθρωπο που ενώ δεν ήταν έξυπνος (ούτε όμως και κουτός) ταυτοχρόνως υπήρξε τόσο πολυσύνθετος; Ο Ντελίλο επιτυγχάνει κάτι μοναδικό – πέρα από τον ήρωά του: στη μυθοπλασία του δεν αναφέρεται μόνο στη δολοφονία του προέδρου καθαυτή, αλλά και (πρωτίστως) στα κίνητρα.

Πιο σύγχρονο από όταν εκδόθηκε

Θα αναρωτιόταν κανείς πώς είναι δυνατόν ένα μυθιστόρημα που εκδόθηκε πριν από τόσα χρόνια να παραμένει τόσο επίκαιρο σήμερα. Η απάντηση δεν είναι δύσκολη: ο συγγραφέας του διάβασε τον αμερικανικό χάρτη και μας τον περιέγραψε με ασύγκριτη ενάργεια. Αλλά μιλώντας για τη δολοφονία μάς μιλά για τον κόσμο. Και η καρδιά του κόσμου εξακολουθεί να χτυπά, έστω και άρρυθμα σήμερα, στην αυτοκρατορία, δηλαδή στις ΗΠΑ. Κι όπως συμβαίνει στα μείζονα μυθοπλαστικά έργα, την εποχή όπου διαδραματίζονται τα γεγονότα την υπερβαίνει αυτή που ακολουθεί.

Ο Ζυγός, επομένως, είναι ένα σύγχρονο έργο που ο χρόνος δεν το έχει παλιώσει στο ελάχιστο. Κι αν κρίνει κανείς από τα εξαιρετικά ανησυχητικά που συμβαίνουν σήμερα στην υπερδύναμη (για όσο ακόμη θα παραμείνει υπερδύναμη), φαντάζει πιο σύγχρονο από το 1988, όταν πρωτοεκδόθηκε.