«Ανθρωποι ζωντανοί, αληθινοί»

Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2018,

σελ. 464, τιμή 21,20 ευρώ

Εδώ και πολλά χρόνια η κοινωνική ψυχολόγος Μαρία Φαφαλιού έχει αφιερωθεί στην ψυχοκοινωνική αποκατάσταση και την επαγγελματική ένταξη των ατόμων που έχουν προβλήματα ψυχικής υγείας. Το ερευνητικό της έργο είναι εφάμιλλο του κοινωνικού και το βιβλίο της Ιερά Οδός 343. Μαρτυρίες από το Δρομοκαΐτειο συνιστά την καλύτερη απόδειξη. Βιβλίο εμπεριστατωμένο, συγκινητικής αμεσότητας που διαβάζοντάς το κανείς καταλήγει στο συμπέρασμα ότι αυτά που ενώνουν τους ψυχικά ασθενείς με τους υγιείς είναι πολύ περισσότερα από όσα τους χωρίζουν. Κι ακόμη ακόμη, αναρωτιέται αν όντως υπάρχει άβυσσος ανάμεσα στην «τρέλα» και τη λογική. Διότι, κατά το στερεότυπο, «άβυσσος» είναι «η ψυχή του ανθρώπου». Μεγάλο μέρος του βιβλίου, όπως υποδεικνύει ο τίτλος, αποτελείται από κείμενα και μαρτυρίες ψυχικά ασθενών που σου θυμίζουν το πασίγνωστο «από παιδί κι από τρελό μαθαίνεις την αλήθεια». Εξαντλημένη για χρόνια, η Ιερά Οδός 343, που πρωτοεκδόθηκε από τον Κέδρο το 1995, επανακυκλοφορεί τώρα από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

 Εδώ έχουμε ένα θεραπευτήριο: το Δρομοκαΐτειο και την ιστορία του, που αποτελεί τμήμα του νεοελληνικού βίου, αφού ξεπερνά τα 100 χρόνια λειτουργίας. Είναι σημαντικό όχι μόνο για το έργο που προσέφερε σε μια διόλου ευκαταφρόνητη μερίδα Ελλήνων που πέρασαν από εκεί, αλλά και διότι συνιστά έναν παραβολικό καθρέφτη στον οποίον αντανακλάται η ίδια η κοινωνία μας. Δεν είναι συμπτωματικό, επομένως, που φυσιογνωμίες της ελληνικής λογοτεχνίας και της δημοσιογραφίας, όπως ο Παλαμάς, ο Ξενόπουλος, ο Βάρναλης και ο Σπύρος Μελάς (για να αναφέρω μόνο τους επιφανέστερους) επισκέφθηκαν πολλές φορές το Δρομοκαΐτειο και έγραψαν πλήθος κείμενα, αρκετά από τα οποία, όπως αυτά του Βάρναλη κατ’ εξοχήν, ανήκουν στα πιο ενδιαφέροντα δείγματα του νεοελληνικού γραπτού λόγου.

Εδώ νοσηλεύθηκαν τρεις σημαντικοί ποιητές και πεζογράφοι: ο Ρώμος Φιλύρας, ο Μιχαήλ Μητσάκης και ο Γεώργιος Βιζυηνός, εμβληματικές μορφές των Γραμμάτων μας. «Ω… ας σταματήσει ο χορός των επίπλων. Ας γονατίσουν όλα τα περάσματα του τελευταίου Ενός. Καθρέπτης, τουαλέτες, κρεβάτια καθίσματα ας γονατίσουν. Περνά των επίπλων ο Βασιλεύς». Αυτά γράφει ανάμεσα σε άλλα το 1929 στο Η ζωή μου στο Δρομοκαΐτιο ο Ρώμος Φιλύρας. Και δεν έχουν σε τίποτε να ζηλέψουν τις εκλάμψεις των πρώτων υπερρεαλιστών στη Γαλλία. Το ίδιο ισχύει και για τα τον Μιχαήλ Μητσάκη, που όταν πλέον τον είχε καταλάβει το «ψήλωμα του νου» έγραφε το 1905 στα γαλλικά, δύο δεκαετίες πριν από τη δημοσίευση του πρώτου μανιφέστου του υπερρεαλισμού του Μπρετόν, στίχους σαν τους παρακάτω: «Στην πραγματικότητα, ο ουρανός έμοιαζε μ’ ένα τεράστιο σιδηρουργείο…/ Η σελήνη, κορώνοντας απ’ τη φωτιά, σαν κύκλος τέλειας μορφής, / Κατέβαινε αργά στην αφρισμένη θάλασσα…».

Ο Βιζυηνός ήταν μείζων πεζογράφος και μεσαίας κατηγορίας ποιητής. Αλλά στο Δρομοκαΐτιο το 1892 (ή το 1893) έγραψε Το φάσμα, ένα ποίημα απίστευτης έντασης, που περιέχει τους παρακάτω εμβληματικούς και αξεπέραστους στίχους: «Κι από τότε που θρηνώ / το ξανθό και γαλανό / και ουράνιο φως μου / μετεβλήθη εντός μου / κι ο ρυθμός του κόσμου».

Αυτοί, όπως και πλήθος άλλοι, ήταν «άνθρωποι ζωντανοί, αληθινοί», όπως έγραφε ο Κώστας Βάρναλης. Αλλά «ζωντανοί, αληθινοί» ήταν κι όσοι άλλοι, ανώνυμοι οι περισσότεροι, περνούν μέσα από τις συγκινητικές σελίδες της Μαρίας Φαφαλιού. Μαρτυρίες αληθινές, από πρώτο χέρι, ανεπιτήδευτες, που τις μετέφερε όπως τις άκουσε, από ανθρώπους οι οποίοι πέρασαν από το Δρομοκαΐτειο ή και από όσους έζησαν και πέθαναν εκεί, πολλοί ξεχασμένοι από οικείους, συγγενείς και φίλους, σαν να μην υπήρξαν ποτέ. Ανθρωποι που πονούν ο έναν τον άλλον, που δεν παραιτήθηκαν από τη ζωή, που αναζητούν ένα νόημα. «Κι αν τ’ όνειρο έχει ωριμάσει μέσα σου / κι οι γύρω σου τ’ αρνιούνται / ψάξε για νέο ορίζοντα» γράφει ο τρόφιμος Δημήτρης Β.

 Ναι, οι τρόφιμοι γράφουν. Ποιήματα, σκέψεις, γράμματα στους συγγενείς, γράμματα χωρίς παραλήπτη. Και ζωγραφίζουν, και συμμετέχουν σε κοινωνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις. Στη δεκαετία του 1960, για παράδειγμα, δόθηκαν πολλές παραστάσεις αρχαίου δράματος στο Δρομοκαΐτειο στις οποίες έπαιζαν τρόφιμοι, που ο Τύπος της εποχής τις χαιρέτισε με ενθουσιασμό. Αλλά πολιτιστικές εκδηλώσεις γίνονται και σήμερα – και ορισμένες έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, όπως για παράδειγμα οι εκθέσεις ζωγραφικής των τροφίμων που οργανώνονται κατά καιρούς.

 Εκτοτε έχει γίνει κάποια πρόοδος ώστε οι συνάνθρωποί μας που πάσχουν από ψυχικά νοσήματα να μη θεωρούνται αποδιοπομπαίοι τράγοι και μαύρα πρόβατα. Οι εξελίξεις στον τομέα της θεραπείας και της επανένταξης των τροφίμων στην κοινωνία αναπτύσσονται εμπεριστατωμένα στο βιβλίο της Φαφαλιού μαζί με τις απόψεις των γιατρών, Ελλήνων και ξένων, και τις εξελίξεις στη θεωρία και την πρακτική της ψυχιατρικής. Αλλά καμιά θεωρητική άποψη, όσο σημαντική κι αν είναι, δεν μπορεί να συγκριθεί με τη δύναμη του παραδείγματος. Και το εξαιρετικό στο βιβλίο αυτό είναι ότι οι μαρτυρίες αποτελούν το υπόστρωμα και την ουσία του, γιατί παραπέμπουν ευθέως στην πραγματική ζωή.

Από το πώς αντιμετωπίζει τα λεγόμενα «παρεκκλίνοντα» άτομα μια κοινωνία κρίνεται και η ποιότητα του πολιτισμού της. Η Φαφαλιού στήνει γέφυρες ανάμεσα στους ψυχικώς υγιείς και τους ασθενείς. Και όπως λένε οι σύγχρονοι ψυχίατροι, η θεραπεία είναι καθήκον της ιατρικής, αλλά η ένταξη των ατόμων στον κόσμο από τον οποίον έχουν αποκοπεί συνιστά καθήκον της κοινωνίας στο σύνολό της. Αν μη τι άλλο, η «τρέλα», όπως έχει πει ο Νίκος Α. Ζαχαριάδης, ψυχίατρος στο Δρομοκαΐτειο, αναδεικνύει το μεγαλείο της «διττής φύσης του ανθρώπου».

Το Δρομοκαΐτειο, όπως μας αποκαλύπτεται στο Ιερά Οδός 343, είναι ένας εντυπωσιακός μικρόκοσμος, ο οποίος με το εύρος που τον παρουσιάζει η Φαφαλιού παίρνει τις διαστάσεις μεγάκοσμου. Διαβάζοντας κανείς τις μαρτυρίες αλλά και το ιστορικό των δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται κατά μόνας ή κατά ομάδες των ασθενών αναρωτιέται σε τι διαφέρει από τον κόσμο των λογικών. Οι αναλογίες είναι εντυπωσιακές, και αυτές στην ουσία συνιστούν και τις ευθύνες και τα μέτρα που θα πρέπει να παίρνει η κοινωνία για τα μέλη της τα οποία για τον έναν ή τον άλλον λόγο έχουν περάσει στην άλλη όχθη. Δεν υστερούν σε παραγωγικότητα ούτε και σε ευρηματικότητα και δημιουργική φλόγα.

Οι σύγχρονοι ψυχίατροι λένε πως το πρώτιστο καθήκον μιας ευνομούμενης πολιτείας είναι η αποασυλοποίηση και όχι, όπως συνέβαινε παλαιότερα, η αποκοπή των ανθρώπων από το κοινωνικό σώμα, η απομόνωσή τους και ο εγκλεισμός. Βρισκόμαστε βέβαια πολύ μακριά από την εποχή των τρελοκομείων που περιγράφει ο Φουκό στην Ιστορία της τρέλας, όπου τα ψυχιατρεία δεν διέφεραν σε τίποτε από τις φυλακές και τα κάτεργα. Μένει όμως να διανυθεί πολύς δρόμος στην Ελλάδα, αν κρίνει κανείς από τα τεράστια προβλήματα που αντιμετωπίζει το Δρομοκαΐτειο τα τελευταία χρόνια. Και βιβλία σαν κι αυτό της Μαρίας Φαφαλιού είναι εξαιρετικά χρήσιμα – πολύτιμα, θα έλεγα.

Θα κλείσω με τα λόγια του κορυφαίου φιλοσόφου Φρειδερίκου Νίτσε, ο οποίος έπασχε από βαριά οργανική ψυχοπάθεια – προϊούσα γενική παράλυση: «Οφείλω περισσότερα στη νόσο παρά στην υγεία μου. Οφείλω αυτή την ανώτερη υγεία, που ενισχύει τον άνθρωπο με κάθε τι που δεν τον φονεύει. Η μεγάλη οδύνη μάς εξαναγκάζει να κατέβουμε μέχρι τον βαθύτατο πυθμένα της ψυχής μας». Τα παραθέτει η Μαρία Φαφαλιού στη σελίδα 386. Δεν περιττεύει να θυμόμαστε πως ο κοινός τόπος «ό,τι δεν σε σκοτώνει σε κάνει πιο δυνατό», που χρησιμοποιείται κατά κόρον σήμερα, προέρχεται από αυτόν τον μεγάλο άνδρα.