Ο Κώστας Κουλουφάκος (1924-1994) αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια της μεταπολεμικής Αριστεράς στο πεδίο της λογοτεχνίας και της πολιτικής. Κριτικός, δοκιμιογράφος, μεταφραστής, ποιητής, πεζογράφος, εκδότης και δημοσιογράφος, ο Κουλουφάκος συμπορεύτηκε κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1950 και του 1960 με την «Επιθεώρηση Τέχνης» (1954-1967), το σημαντικότερο αναντιρρήτως περιοδικό της αριστερής παράταξης, και αγωνίστηκε από τις στήλες της για να απαλλαγούν τόσο ο ίδιος όσο και η Αριστερά από την ιδεολογία της κομματικής νομιμοφροσύνης και της άνωθεν υπαγορευμένης αισιοδοξίας.
Κατά τις συζητήσεις και τις διαμάχες στο εσωτερικό του περιοδικού, στον πόλο της ανανέωσης η μάχη δόθηκε υπέρ της αυτοδυναμίας (ακόμα και της κρυπτικότητας) του έργου τέχνης και υπέρ του καλλιτέχνη ο οποίος επιζητούσε να μείνει ανεξάρτητος από το τι θα όριζε εκάστοτε η οποιαδήποτε υπέρτερη αρχή. Στον πόλο της ορθοδοξίας, ο αγώνας ήταν να μείνουν πάση θυσία εντός του κάδρου ο πολιτικός υπερκαθορισμός και η αισθητική νόρμα.
Δεν είναι σίγουρο (σήμερα το ξέρουμε καλά αυτό) ότι ο ανανεωτικός πόλος κατάφερε να οδηγήσει σε τελεσφόρο αποτέλεσμα τους αγώνες του. Πολλές παλινωδίες, πλήθος επιφυλάξεις και υπαναχωρήσεις ή αρνητικός κατά περίπτωση συσχετισμός δυνάμεων λειτούργησαν κατ’ επανάληψη αποτρεπτικά. Ομως, τα πράγματα δεν ξετυλίγονται και δεν αλλάζουν δέρμα από τη μιαν ημέρα στην άλλη και οι ιστορίες της αμφισβήτησης δεν ολοκληρώνονται (αν και όποτε ολοκληρωθούν) με άλματα της Ιστορίας, αλλά με μικρά και κάποτε εξαιρετικά ασταθή και αβέβαια βήματα.
Στον πόλο της ανανέωσης
Τα βήματα του Κουλουφάκου, που ήταν ενταγμένος στον πόλο της ανανέωσης, δεν μοιάζουν ούτε διστακτικά ούτε αβέβαια. Και αυτό γίνεται αμέσως φανερό από τους δύο πολυσέλιδους τόμους των δημοσιευμένων έργων του, που έχει επιμεληθεί με υποδειγματική φροντίδα ο Γιώργος Ανδρειωμένος, υπογραμμίζοντας πως το αποθησαυρισμένο υλικό προέρχεται είτε από αυτοτελείς πηγές είτε από «συλλογικούς τόμους, περιοδικά και εφημερίδες». Θα πρέπει να πούμε πως το όλο εγχείρημα οφείλει την περάτωσή του στη μνημειώδη πρωτοβουλία των εκδόσεων Κίχλη να στεγάσουν γραπτά τα οποία ο Κουλουφάκος, όπως λέει και πάλι ο Ανδρειωμένος, ουδέποτε ενδιαφέρθηκε να αρχειοθετήσει και να προωθήσει ή και να προβάλει.
Στον πρώτο τόμο περιλαμβάνονται τα πρωτότυπα κείμενα του Κουλουφάκου (πεζογραφία, ποίηση, κριτική της λογοτεχνίας, θεατρική κριτική, κριτικά δοκίμια, άρθρα για τους δεσμούς της πολιτικής με τον πολιτισμό) ενώ στον δεύτερο παρακολουθούμε τον δυσθεώρητο όγκο των μεταφράσεών του (μετέφραζε λογοτεχνικά και θεωρητικά κείμενα από τα αγγλικά, τα γαλλικά, τα ισπανικά, τα ρωσικά, τα ιταλικά, τα γερμανικά και τα τουρκικά) συν το πυκνό και συνάμα διεξοδικό επίμετρο του Ανδρειωμένου. Ο Ανδρειωμένος αναφέρεται εδώ στη δράση του Κουλουφάκου κατά την Κατοχή, στη σύλληψη, στη φυλάκιση και στην εξορία του, στις περιπέτειές του στη Μέση Ανατολή, όταν η Αριστερά κλείστηκε πίσω από το «σύρμα», στα χρόνια της παρανομίας και της εξορίας πρώτα στη Λήμνο και ύστερα στη Μακρόνησο και στον Αη Στράτη, στη συμμετοχή του στην ομάδα της «Επιθεώρησης Τέχνης», καθώς και στην ακάματη πολιτική και πολιτιστική παρουσία του κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο, οπότε και θα ιδρύσει τον εκδοτικό οίκο Διογένης.
Ιδεολογία, πολιτική και Ιστορία
Η ιδεολογία, βεβαίως, η πολιτική και η Ιστορία θα δώσουν άγρυπνα το «παρών» σε όλο το μήκος αυτής της μακράς διαδρομής. Ποιος μπορεί (και ποιος έχει νόημα) να το αμφισβητήσει; Αν, εν τούτοις, τουλάχιστον η ιδεολογία και η πολιτική, πάρουν το πάνω χέρι, τότε ο κίνδυνος είναι να μην επιτρέψουν στην τέχνη να τις εννοήσει και να τις κατανοήσει, ούτε να εκφράσει την πραγματικότητά τους μόνο όπως η ίδια μπορεί και ξέρει.
Αυτό είναι το στίγμα που εκπέμπει, και το μήνυμα που μας στέλνει, ο κριτικός, ο δοκιμιογράφος, ο αρθρογράφος, ο ποιητής, ο διηγηματογράφος, αλλά και ο μεταφραστής θεωρητικών κειμένων Κουλουφάκος. Ας φέρω ένα συμπυκνωμένο παράδειγμα από την τροχιά την οποία διαγράφει ως κριτικός λογοτεχνίας και ως δοκιμιογράφος, φωτίζοντας συγκεφαλαιωτικά τη μέθοδό του: δεξίωση της σύγχρονης ξένης λογοτεχνίας του καιρού του, βαθιά βουτιά στις ρίζες και στα αρχέτυπα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, εστίαση στη λειτουργία της φόρμας (για την ελληνική και για την ξένη λογοτεχνία), εξέταση των φιλοσοφικών, των αλληγορικών και των συμβολικών της παραμέτρων, καθώς και εξονυχιστική ακτινογράφηση των νεωτερικών και των μοντερνιστικών της διαστάσεων. Πάνω απ’ όλα, απομάκρυνση του έργου τέχνης, επομένως και της κριτικής υποδοχής του, από ιδεολογικούς, ιστορικούς και πολιτικούς περισπασμούς.
Οι δύο τόμοι με τα δημοσιευμένα έργα του Κουλουφάκου προσφέρουν υλικό μελέτης και επεξεργασίας για πολλές γενιές ερευνητών, που θα ανακαλύψουν στις σελίδες τους όχι μόνο το λογοτεχνικό, το κριτικό και το μεταφραστικό έργο ενός προσώπου, αλλά και τη ζωντανή ιστορία μιας ολόκληρης εποχής: εποχή που ξεκινάει λίγο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εμφύλιο, αντικατοπτρίζει τις τύχες της ελληνικής κοινωνίας, της ελληνικής τέχνης και της ελληνικής Αριστεράς πριν από τη χούντα του 1967 και συνεχίζεται μέχρι και την πρώτη εικοσαετία της Μεταπολίτευσης, όταν τα πάντα είναι έτοιμα να οδεύσουν (αν δεν έχουν ήδη οδεύσει) σε έναν καινούργιο δρόμο.
Αντίσταση και διώξεις
Ο Κώστας Κουλουφάκος γεννήθηκε το 1924 στην Αθήνα. Στα μαθητικά του χρόνια οργάνωσε την αντιστασιακή ομάδα «Ελεύθεροι Ελληνες», συνελήφθη από τις ιταλικές κατοχικές αρχές και φυλακίστηκε στο Σπολέτο. Απέδρασε, υπηρέτησε στο Πολεμικό Ναυτικό και έλαβε μέρος στο κίνημα της Μέσης Ανατολής. Εξαιτίας της ένταξής του στην Αριστερά υπέστη διώξεις τόσο στον Εμφύλιο όσο και στη δικτατορία των συνταγματαρχών. Ηταν ιδρυτικό μέλος της «Επιθεώρησης Τέχνης», ιδρυτής και διευθυντής του εκδοτικού οίκου Διογένης. πέθανε το 1994.
