«Ὄλβιος ὅστις τῆς ἱστορίας ἔσχε μάθησιν», δηλαδή ευτυχισμένοι όσοι από την ιστορία τους έχουν μάθει, ανέφερε ο Ευριπίδης στην «Αντιόπη», υπογραμμίζοντας από τότε τη σημασία της μελέτης της Ιστορίας. Ένα από τα μεγαλύτερα πρόσφατα άλματα στη μελέτη της Ιστορίας και των Ανθρωπιστικών Επιστημών ξεκίνησε τη δεκαετία του ’60, με τα πρώτα βήματα στην ψηφιοποίηση πηγών και ευρημάτων. Σήμερα, ο κλάδος των Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών αποτελεί έναν κρίσιμο πυλώνα για την ενίσχυση της παγκόσμιας προσβασιμότητας σε ιστορικά τεκμήρια, συμβάλλοντας στη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, στην εκπαίδευση μέσω διαδραστικών εφαρμογών και στη μελέτη και έρευνά τους. Μια σημαντική απόρροια αυτών των ενεργειών είναι η ικανότητα συνδυαστικής μελέτης διαφορετικών πηγών και ευρημάτων, αναζητώντας κοινά μοτίβα που μέχρι σήμερα μπορεί να μην είχαν εντοπιστεί, και επιτρέποντας την καλύτερη και πιο ολοκληρωμένη κατανόηση του παρελθόντος.
Μέχρι πρόσφατα οι δυνατότητες των υπολογιστών να επεξεργαστούν τον όγκο των πληροφοριών και η ικανότητα να αντιληφθούν το περιεχόμενο του κειμένου ήταν περιορισμένες. Οι πρόσφατες εξελίξεις στην τεχνολογία έχουν πλέον επιτρέψει μια ραγδαία κλιμάκωση στις δράσεις ψηφιοποίησης καθώς ο κλάδος της Τεχνητής Νοημοσύνης μάς προσφέρει για πρώτη φορά ερευνητικά εργαλεία για να μπορέσουμε να επεξεργαστούμε τις πληροφορίες αυτές σε πρωτοφανή κλίμακα και με ανεπανάληπτη λεπτομέρεια ανοίγοντας μια νέα εποχή για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες και τον Πολιτισμό.
Για την Ιστορία
Οι αρχαίοι Έλληνες πριν από περισσότερα από 2.500 χρόνια άρχισαν να γράφουν σε πέτρα, αγγεία και χαλκό καταγράφοντας μισθώσεις, νόμους, ημερολόγια, χρησμούς κ.ά., προσφέροντάς μας με αυτόν τον τρόπο μια λεπτομερή εικόνα ολόκληρης της περιοχής της Μεσογείου. Τα διασωθέντα αρχεία αυτά δυστυχώς είναι ελλιπή. Πολλά διασωθέντα κείμενα βρίσκονται σε επιγραφές, οι οποίες έχουν υποστεί αλλεπάλληλες φθορές στο πέρασμα των αιώνων και κομμάτια τους έχουν καταστραφεί. Επιπλέον, πολλές φορές έχουν μετακινηθεί από την αρχική τους θέση, και οι σύγχρονες τεχνικές χρονολόγησης, όπως αυτή του άνθρακα-14, δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε αυτά τα υλικά, καθιστώντας τη μελέτη τους δύσκολη και χρονοβόρα.
Έτσι γεννήθηκε η ιδέα του να φτιάξουμε με τους ερευνητές που συνεργαζόμαστε ένα σύστημα Τεχνητής Νοημοσύνης για να μπορέσουμε να συλλέξουμε γνώση από περισσότερες από 100.000 επιγραφές και να το χρησιμοποιήσουμε ως ένα εργαλείο που βοηθά τους σύγχρονους Ιστορικούς. Το 2019 εστιάσαμε πρώτη φορά στη συμπλήρωση μερικώς κατεστραμμένων κειμένων με το σύστημα «Πυθία», ενώ το 2022 με το σύστημα «Ιθάκη» παρουσιάσαμε σημαντικές βελτιώσεις στην επίδοση του συστήματος και επεκτείναμε τις δυνατότητές του στον προσδιορισμό του τόπου και του χρόνου συγγραφής των κειμένων. H έρευνά μας δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό «Nature», σε τεύχος που είχε εξώφυλλο αφιερωμένο σε αυτή.
Σε συνεργασία με ομάδες των πανεπιστημίων Ca’ Foscari, της Οξφόρδης, του Brown, και του ΟΠΑ, δείξαμε πως οι Επιγραφολόγοι Ιστορικοί που χρησιμοποιούν την «Ιθάκη» επιτυγχάνουν τριπλασιασμό των επιδόσεών τους, ξεπερνώντας την επίδοση της ίδιας της «Ιθάκης». Επισημάναμε έτσι την κρίσιμη σημασία της συνεργασίας ανθρώπου και Τεχνητής Νοημοσύνης στη μελέτη της Ιστορίας. Παράλληλα, η «Ιθάκη» καταφέρνει να χρονολογήσει κείμενα γραμμένα 2.500 χρόνια πριν, με ακρίβεια εντός 30 ετών από τις ημερομηνίες που προσδιορίζουν οι Ιστορικοί. Χάρη σε αυτήν την τεχνολογία, καταφέραμε να ρίξουμε φως σε υπάρχουσες θεωρίες και υποθέσεις, συμβάλλοντας στην αναχρονολόγηση μιας σειράς σημαντικών αθηναϊκών διαταγμάτων που εκδόθηκαν σε μια από τις πλέον σημαίνουσες ιστορικές περιόδους της Αθήνας, στην εποχή του Σωκράτη και του Περικλή, και η χρονολόγησή τους ενέχει αμφιβολίες.
Σήμερα, ενάμιση χρόνο μετά τη δημοσίευση της «Ιθάκης», ιστορικοί από την Ελλάδα και τον υπόλοιπο κόσμο έχουν αρχίσει να την υιοθετούν ενεργά. H δωρεάν διαδραστική σελίδα που έχουμε δημιουργήσει στο ithaca.deepmind.com στοχεύει στην υποστήριξη των ιστορικών ερευνών και λαμβάνει εκατοντάδες ερωτήματα κάθε εβδομάδα. Ως αποτέλεσμα, τους τελευταίους μήνες δημοσιεύτηκαν κάποια από τα πρώτα επιστημονικά άρθρα που κάνουν χρήση των συστημάτων μας για τη συμπλήρωση μερικώς κατεστραμμένων κειμένων, όπως για την επιγραφή του Εκατομπέδου.
Επιπροσθέτως, η «Ιθάκη» έχει ενσωματωθεί στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα 80 σχολείων σε ολόκληρη την Ευρώπη, χάρη σε ένα μάθημα που ανέπτυξε ο Robbe Wulgaert, δάσκαλος της Επιστήμης των Υπολογιστών και Τεχνητής Νοημοσύνης στο Βέλγιο, το οποίο συνδυάζει τη διδασκαλία της Ιστορίας με την Τεχνητή Νοημοσύνη. Αυτή η προσέγγιση αποτελεί ένα λαμπρό παράδειγμα διεπιστημονικής συνεργασίας, αναδεικνύοντας πώς η Τεχνολογία μπορεί να συμπληρώσει και να εμπλουτίσει τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Οι δράσεις αυτές, παράλληλα με ιδιαίτερα θετικά σχόλια από τους ειδικούς, συνιστούν κινητήρια δύναμη για τα επόμενά μας βήματα καθώς επεκτείνουμε την προσβασιμότητα της «Ιθάκης» σε περισσότερες γλώσσες.
Σε συνέχεια της έρευνας της διεπιστημονικής μας ομάδας και με στόχο να αναγνωρίσουμε τομείς όπου μπορούμε να έχουμε θετικό κοινωνικό αντίκτυπο, διεξήγαμε την ευρύτερη ανάλυση που έχει πραγματοποιηθεί σχετικά με τη χρήση Τεχνητής Νοημοσύνης για τη μελέτη αρχαίων γλωσσών. Η ανάλυσή μας περιλάμβανε την ταξινόμηση των ερευνών σε διάφορους τομείς: από την ψηφιοποίηση, την αποκατάσταση κειμένων και εικόνων, μέχρι την ανίχνευση συγγραφικής πατρότητας, την τοπική και χρονική απόδοση των κειμένων, τη γλωσσολογική ανάλυση, τη μετάφραση και την αποκρυπτογράφηση.
Η ερευνητική μας προσπάθεια εστίασε στη χαρτογράφηση μέρους του διεπιστημονικού πεδίου που διαμορφώνεται από τη συνέργεια των Ανθρωπιστικών Επιστημών και της Τεχνητής Νοημοσύνης. Πολλές από τις έρευνες είχαν γίνει αποκλειστικά από ομάδες ερευνητών Τεχνητής Νοημοσύνης, αλλά αυτό που παρατηρήσαμε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον ήταν ότι οι εργασίες με τη μεγαλύτερη απήχηση ήταν πάντα αποτέλεσμα συνεργασίας ειδικών και από τους δύο αυτούς τομείς. Συνεργασίες αυτού του είδους επιδιώκει να υποβοηθήσει η Έδρα UNESCO Ψηφιακών Μεθόδων για τις Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Επιστήμες του ΟΠΑ, καθώς και το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Ψηφιακές Μέθοδοι για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες» του ΟΠΑ, με το οποίο έχουμε διαρκή συνεργασία.
Βιώνουμε μια εποχή όπου οι τεχνολογικές καινοτομίες προσφέρουν ασύλληπτες δυνατότητες σε πλήθος τομέων της κοινωνίας μας, με τον Πολιτισμό να μπορεί να λάβει μια περίοπτη θέση σε αυτή την εξέλιξη. Η εξέλιξη αυτή μάς προσφέρει την ευκαιρία να αναδείξουμε τις πολυδιάστατες πτυχές της ταυτότητας και της κοινωνίας μας. Μέσω καινοτόμων εργαλείων Τεχνητής Νοημοσύνης μπορούμε να ανοίξουμε νέους δρόμους στην έρευνα και την προβολή του πολιτιστικού πλούτου. Η Ιστορία μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό κομμάτι προς εξερεύνηση και ανάδειξη, όμως η χρήση προηγμένων τεχνολογιών μπορεί να βοηθήσει στην ανάλυση έργων τέχνης και μουσικής, στη μελέτη της εξέλιξης της γλώσσας, στην αποκατάσταση αρχαίων μνημείων, στην εικονική περιήγηση σε χώρους που έχουν χαθεί και πολλά άλλα. Η εφαρμογή της Τεχνητής Νοημοσύνης στη μελέτη του πολιτισμού μας δεν αποτελεί μόνο μια επιστημονική επιτυχία, αλλά και μια γέφυρα που ενώνει το παρελθόν με το μέλλον, φέρνοντας στο φως την αξία και την ομορφιά της πολιτιστικής μας κληρονομιάς για τις νέες γενιές και για τον κόσμο ολόκληρο.
Του Γιάννη Ασσαέλ, Ερευνητή στην Google DeepMind, ειδικού συμβούλου σε θέματα Τεχνητής Νοημοσύνης στο Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης
