Το χάρισμα, ένα «δώρο της χάρης», έχει διαφύγει την επιστημονική μελέτη. Ωστόσο, οι έλληνες λόγιοι του αρχαίου κόσμου γνώριζαν πολλά για το πώς να πείσουν ένα ακροατήριο χρησιμοποιώντας διάφορα ρητορικά μέσα. Ο Μέγας Αλέξανδρος ήταν γνωστός για τις ισχυρές ρητορικές του ικανότητες – σίγουρα ήταν ένας πολύ έξυπνος άνθρωπος. Ωστόσο, είχε επίσης διδαχθεί από ένα από τα μεγαλύτερα μυαλά που έζησαν ποτέ – τον Αριστοτέλη.
Οι περισσότεροι έχουν ακούσει αυτό που έγραψε ο Αριστοτέλης στη Ρητορική, ότι για να πείσει κανείς, πρέπει να αντλήσει από το ήθος του (τον χαρακτήρα του, την προσωπικότητά του), το πάθος (να προκαλέσει συναισθήματα στο ακροατήριο) και τον λόγο (να επικαλεστεί τη λογική και να προσκομίσει αποδείξεις). Αυτή η «αγία τριάδα», ωστόσο, είναι λίγο αφηρημένη. Πώς ακριβώς συγκινεί ένας ηγέτης το κοινό; Και τι κοινό έχουν ο Αριστοτέλης και η τεχνητή νοημοσύνη σήμερα;
Ένα μικρό μυστικό
Πριν περάσω στην ουσία του άρθρου μου, θα σας αποκαλύψω ένα μικρό μυστικό. Ο Αριστοτέλης είπε επίσης κάτι πολύ σημαντικό στην Ποιητική, το οποίο είναι λιγότερο γνωστό, και το οποίο ενέπνευσε ένα άρθρο που δημοσίευσα πρόσφατα με τίτλο «Το χάρισμα είναι ένα δαπανηρό σήμα». Είχε πει: «Αλλά το σπουδαιότερο πράγμα μακράν είναι να κατέχεις τη μεταφορά… είναι το σημάδι της ιδιοφυΐας».
Γιατί η μεταφορά (αλλά και η ικανότητα να αφηγείσαι μια ιστορία – μια ιστορία είναι ένα είδος μεταφοράς); Τι σχέση έχει με το χάρισμα; Οι συνάδελφοί μου και εγώ έχουμε ορίσει το χάρισμα ως τη συμβολική, βασισμένη σε αξίες και συναισθηματική σηματοδότηση ηγέτη. Ένα σήμα, αν είναι αξιόπιστο, μεταφέρει ειλικρινείς πληροφορίες για τον σηματοδότη και εδώ είναι που η εξυπνάδα του Αριστοτέλη δεν παύει ποτέ να με εκπλήσσει.
Τα αξιόπιστα σήματα πρέπει να έχουν υψηλό κόστος παραγωγής – απαιτούν προσπάθεια και ικανότητα. Μια αντιλόπη που μπορεί να πηδήξει ψηλά δαπανά ενέργεια – χρειάζεται προσπάθεια. Αλλά η αντιλόπη πρέπει επίσης να είναι ικανή να πηδήξει – πρέπει να είναι σε φόρμα, να μην έχει τραυματιστεί, να είναι υγιής. Η ένδειξη της φυσικής κατάστασης στις αντιλόπες είναι σημαντική για το ζευγάρωμα, αλλά είναι επίσης σημαντική και για τα λιοντάρια, τα οποία δεν θα προσπαθήσουν να πιάσουν μια αντιλόπη σε καλή κατάσταση. Οι αντιλόπες τρέχουν ταχύτερα από τα λιοντάρια σε ευθεία γραμμή – είναι επίσης πιο ευέλικτα.
Με τον ίδιο τρόπο, η σηματοδότηση του χαρίσματος απαιτεί προσπάθεια και πρέπει να έχει κανείς την απαραίτητη εξυπνάδα για να μπορεί να μιλήσει συμβολικά – πρέπει να γνωρίζει καλά το θέμα του, το ακροατήριό του και να μπορεί να «ζωγραφίσει μια εικόνα με λέξεις». Σε ένα πρόσφατο επιστημονικό άρθρο δείξαμε ότι η ευφυΐα και η ικανότητα να σηματοδοτείς χαρισματικά συσχετίζονται σε υψηλό βαθμό.
Ο Αριστοτέλης γνώριζε ότι για να μπορεί κανείς να μιλήσει συμβολικά, δηλαδή μεταφορικά, πρέπει να είναι έξυπνος – και η συμβολική ομιλία είναι το κλειδί για τη γρήγορη μετάδοση πολύπλοκων πληροφοριών, την κατανόησή τους και την εμπέδωσή τους. Υπάρχουν και άλλες πτυχές του χαρίσματος που έχουν σημασία και οι οποίες έχουν κόστος. Το να επικοινωνεί κανείς τις αξίες του έχει κόστος επειδή οι άλλοι μπορεί να μη συμφωνούν με αυτές – έχουν επίσης κόστος επειδή, αν κάποιος δηλώνει τις αξίες του, κρίνεται από το αν «τηρεί τα λόγια του». Δεν μπορείτε να ισχυρίζεστε ότι αγαπάτε μια συγκεκριμένη αξία και στη συνέχεια να επιλέγετε πράξεις που είναι αντιφατικές.
Ο καθορισμός υψηλών στόχων – που συχνά επικοινωνούνται συμβολικά και έχουν αξιακό υπόβαθρο – είναι ένα σημαντικό συστατικό του χαρίσματος. Ωστόσο, απαιτείται να διαθέτει κανείς την απαραίτητη τεχνογνωσία για να ξέρει πού/πώς να επικοινωνήσει το όραμα, ώστε αυτό να επαληθευτεί και να εφαρμοστεί στην πράξη. Εάν ο στόχος είναι πολύ υψηλός δεν θα είναι εύκολο να συγκεκριμενοποιηθεί. Αν είναι πολύ αδύναμος, δεν θα είναι φιλόδοξος, δεν θα είναι αρκετά παρακινητικός και, ως εκ τούτου, δεν θα ενεργοποιήσει για την επίτευξη μεγάλων επιτυχιών.
Τι δείχνουν τα πειράματα
Είναι όμως αυτές οι γνώσεις του Αριστοτέλη απλώς θεωρητικές ή ίσως χρήσιμες μόνο σε πολιτικά περιβάλλοντα; Απολύτως όχι. Οι συνάδελφοί μου και εγώ έχουμε κάνει πειράματα πεδίου που δείχνουν ότι το χάρισμα έχει σημαντική οικονομική αξία.
Για παράδειγμα, σε ένα άρθρο που δημοσιεύσαμε πρόσφατα, δημιουργήσαμε μια προσωρινή εταιρεία που προσέλαβε προσωπικό για να κάνουν μια εργασία διαλογής αλληλογραφίας. Τους κατατάξαμε τυχαία σε μία από τρεις ομάδες: (α) να λάβουν οικονομικά μπόνους υψηλής ισχύος παρακολουθώντας μια τυπική ομιλία παρακίνησης, (β) έναν σταθερό μισθό παρακολουθώντας μια τυπική ομιλία παρακίνησης και (γ) έναν σταθερό μισθό με μια χαρισματική ομιλία. Τα οικονομικά μπόνους υψηλής ισχύος αύξησαν την απόδοση σε σχέση με την κατάσταση με τον σταθερό μισθό κατά 20% – ωστόσο, το ίδιο συνέβη και στην κατάσταση όπου οι εργαζόμενοι εκτέθηκαν σε χαρισματικό λόγο!
Έχουμε δείξει την αξία του χαρίσματος και σε άλλες καταστάσεις – μετρήσαμε τη σηματοδότηση χαρίσματος κυβερνητών σε Πολιτείες των ΗΠΑ χρησιμοποιώντας εκπαιδευμένα βαθιά νευρωνικά δίκτυα κατά τις πρώτες έξι εβδομάδες της πανδημίας για να προβλέψουμε αν οι πολίτες στην Πολιτεία τους έμειναν στο σπίτι όπου τους ζητήθηκε (όπως μετρήθηκε από την κίνηση των smartphones τη νύχτα). Εάν ο κυβερνήτης είχε χάρισμα +1 τυπική απόκλιση υψηλότερη από τον μέσο όρο, σχεδόν 6.000 ζωές θα μπορούσαν να είχαν σωθεί στις ΗΠΑ εκείνες τις εβδομάδες. Μπορούμε να προβλέψουμε ποιες ομιλίες του TED γίνονται viral από την πυκνότητα χαρίσματος του ομιλητή.
Το χάρισμα μπορεί να βοηθήσει τα άτομα να αποβάλουν το προσωπικό τους συμφέρον και να συντονίσουν τις ενέργειές τους για το καλό της ομάδας. Έχουμε δείξει επίσης ότι μπορούμε να εκπαιδεύσουμε στελέχη επιχειρήσεων (τουλάχιστον τους πιο έξυπνους) να γίνουν περισσότερο χαρισματικοί.
Ο αλγόριθμος
Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι, μαζί με συναδέλφους-πανεπιστημιακούς ηλεκτρολόγους μηχανικούς και από την επιστήμη των υπολογιστών, αναπτύξαμε έναν αλγόριθμο για την αυτόματη αποκωδικοποίηση του χαρίσματος από το κείμενο. Τον εκπαιδεύσαμε σε ομιλίες TED και στη συνέχεια δοκιμάσαμε για να δούμε πόσο καλά ο αλγόριθμος συσχετίζεται με τους έμπειρους ανθρώπινους κωδικοποιητές (και το κάνει). Για να σας δείξω πώς το χάρισμα διατρέχει τον χώρο και τον χρόνο και ότι όσα είπε ο Αριστοτέλης ισχύουν και σήμερα, σχολιάζω γρήγορα την ομιλία του Περικλή, την οποία έδωσε το 431 π.Χ. Η κλασική μελετήτρια Edith Hall και πολλοί άλλοι ακαδημαϊκοί και φιλόσοφοι θεωρούν τον Επιτάφιο Λόγο ως μία από τις σπουδαιότερες ομιλίες που δόθηκαν ποτέ. Την ανέλυσα με τη χρήση νευρωνικών δικτύων. Κάθε πρόταση που είπε (δηλαδή 80) είχε τουλάχιστον μία χαρισματική ηγετική τακτική, κάτι που είναι πολύ δύσκολο να γίνει (και ο μέσος ηγέτης μπορεί να διαχειριστεί μόνο 1 τακτική κάθε 3 προτάσεις).
Η ομιλία αυτή έχει ομοιότητες με την ομιλία του Γκέτισμπεργκ του Αβραάμ Λίνκολν και με την εναρκτήρια προεδρική ομιλία του Τζον Κένεντι: «Μη ρωτάτε τι μπορεί να κάνει η χώρα σας για εσάς». Έδωσε μεγάλη έμφαση στη χρήση της σηματοδότησης των αξιών του: «Θα μιλήσω πρώτα για τους προγόνους μας, γιατί είναι σωστό και φρόνιμο τώρα, που θρηνούμε τους νεκρούς, να αποδίδεται φόρος τιμής στη μνήμη τους».
Χρησιμοποίησε πολλές μεταφορές: «Γιατί αναγκάσαμε κάθε γη και κάθε θάλασσα να ανοίξει δρόμο για την ανδρεία μας και φυτέψαμε παντού αιώνια μνημεία της φιλίας μας και της εχθρότητάς μας» και αντιθέσεις: «Γιατί μόνο η αγάπη για την τιμή είναι πάντα νέα, και όχι ο πλούτος, όπως λένε μερικοί, αλλά η τιμή είναι η απόλαυση των ανθρώπων όταν είναι γέροι και άχρηστοι» ή «Στο να κάνουμε το καλό, πάλι, είμαστε αντίθετοι από τους άλλους – κάνουμε τους φίλους μας παραχωρώντας, όχι λαμβάνοντας χάρες».
Χρειαζόμαστε περισσότερους ηγέτες σαν τον Περικλή. Όπως ο Λίνκολν. Όπως ο Τζον Κένεντι. Αλλά γιατί είναι τόσο δύσκολο να εκλεγούν μεγάλοι ηγέτες; Θα απαντήσω σε αυτό το ερώτημα μια άλλη φορά.
Ο John Antonakis (Ψηλογιάννης) είναι Καθηγητής Οργανωσιακής Συμπεριφοράς του Πανεπιστημίου της Λωζάννης.
