Ο καρκίνος, μέχρι σήμερα, φοβίζει, τρομάζει και μόνο στο άκουσμά του. Αποφεύγουμε τη λέξη καρκίνος και τον αποκαλούμε με όρους όπως «η επάρατος», «η παλιοαρρώστια» κ.ά. Τι είναι όμως εκείνο που μας τρομάζει; Ισως ο κίνδυνος θανάτου, δεδομένου ότι θεωρείται ανίατος. Είναι όμως αλήθεια αυτό με τα σημερινά δεδομένα; Νομίζω ότι χρειάζεται περισσότερη, καλύτερη και πιο υπεύθυνη ενημέρωση, για να γίνουν κατανοητές οι ραγδαίες, καταιγιστικές εξελίξεις στις διαγνωστικές και νέες θεραπευτικές μεθόδους, που αλλάζουν ριζικά το τοπίο, προσφέροντας σημαντικές δυνατότητες ίασης ή μακράς επιβίωσης με καλή ποιότητα ζωής σε πολλούς καρκίνους.

Ο Ογκολόγος τού σήμερα έχει στη διάθεσή του πολλά διαγνωστικά και θεραπευτικά «εργαλεία», τα οποία καλείται να διαχειριστεί με τον καλύτερο τρόπο προς όφελος ενός συγκεκριμένου ασθενούς. Μέχρι πριν από λίγα μόλις χρόνια, τα όπλα μας ήταν η Χειρουργική, η Χημειοθεραπεία και η Ακτινοθεραπεία. Τα φάρμακα της χημειοθεραπείας αντιμετώπιζαν τον καρκίνο ενός συγκεκριμένου οργάνου (π.χ. χημειοθεραπεία για τον μη μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα) και όχι ενός συγκεκριμένου ασθενούς. Με την τεράστια πρόοδο στην κατανόηση της βιολογίας του καρκίνου και με τη βοήθεια της μοριακής βιολογίας, αναπτύχθηκαν νέες θεραπευτικές προσεγγίσεις, με πιο πρόσφατες την ανοσοθεραπεία και τη στοχεύουσα θεραπεία, που αποτελούν πλέον τους βασικούς πυλώνες της αντικαρκινικής θεραπείας.

Πού εφαρμόζεται η ανοσοθεραπεία

Ο οργανισμός μας έχει ένα σύστημα οργάνων και βιολογικών μηχανισμών, που αποτελείται από πολλά διαφορετικά κύτταρα και ιστούς και είναι υπεύθυνο για την άμυνά μας, το ανοσοποιητικό σύστημα. Το ανοσοποιητικό σύστημα επιβλέπει, επιτηρεί, αναγνωρίζει κάθε ξένο σώμα ή κύτταρο και το καταστρέφει. Ο οργανισμός μας επομένως θα έπρεπε να αναγνωρίζει τα καρκινικά κύτταρα σαν ξένα και να τα εξουδετερώνει. Αυτά τα κύτταρα όμως καταφέρνουν να ξεγελάσουν το ανοσοποιητικό σύστημα και να ξεφύγουν από την ανοσοεπιτήρηση. Τα αντιγόνα, που βρίσκονται στην επιφάνειά τους, ενεργοποιούν τα Τ-λεμφοκύτταρα του ανοσοποιητικού, που αποτελούν τον αμυντικό στρατό του οργανισμού, τα οποία αναγνωρίζουν τα αντιγόνα του καρκινικού κυττάρου και προσκολλώνται πάνω τους. Ετσι αναπτύσσονται δυνάμεις, που ελέγχονται από ορισμένα ρυθμιστικά σημεία των κυττάρων (Checkpoints) και ελέγχουν την απάντηση του ανοσοποιητικού (ανοσιακή απάντηση), αναστέλλοντας την καταστροφή των καρκινικών κυττάρων από τα Τ-λεμφοκύτταρα. Σήμερα έχουμε στη διάθεσή μας φάρμακα που αναστέλλουν τη λειτουργία των ρυθμιστικών σημείων (Checkpoint inhibitors), με αποτέλεσμα την κινητοποίηση του στρατού των ενεργοποιημένων λεμφοκυττάρων, που διηθεί και καταστρέφει τον όγκο προκαλώντας τον θάνατο των καρκινικών κυττάρων. Με αυτόν τον τρόπο σταματάει η εξέλιξη της ασθένειας από τον ίδιο τον οργανισμό μας. Μία εντυπωσιακή ιδιότητα των λεμφοκυττάρων είναι ότι παραμένουν στον ασθενή για μακρύ διάστημα σαν κύτταρα μνήμης, με αποτέλεσμα τη μακρά διάρκεια δράσης της ανοσοθεραπείας. Με την ανοσοθεραπεία επομένως παρατηρούνται μακρές επιβιώσεις, που σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να ισοδυναμούν με ίαση.

Η ανοσοθεραπεία μπορεί να αντιμετωπίσει όλους τους καρκίνους με τα ίδια αποτελέσματα; Η απάντηση είναι όχι. Σήμερα εφαρμόζεται με επιτυχία στο μελάνωμα, με αποτέλεσμα μακρές επιβιώσεις, σε μία κακοήθεια, που όταν ήταν προχωρημένη, ο ασθενής ζούσε μόνο λίγους μήνες. Στον καρκίνο του πνεύμονα, η εφαρμογή της ανοσοθεραπείας μόνης ή σε συνδυασμό με χημειοθεραπεία ή μετά από ακτινοθεραπεία έχει αλλάξει τη φυσική ιστορία της νόσου. Η εφαρμογή της σε πρωιμότερα στάδια πριν ή μετά χειρουργείο ή ακτινοθεραπεία είναι πολλά υποσχόμενη. Η δράση της σε πρώιμα στάδια φάνηκε πολύ πρόσφατα και σε μία συγκεκριμένη ομάδα ασθενών με καρκίνο του παχέος εντέρου, όπου χορηγήθηκε σαν εισαγωγική θεραπεία πριν από τη χειρουργική αντιμετώπιση και εξαφάνισε τη νόσο. Η λίστα των καρκίνων που ανταποκρίνονται στην ανοσοθεραπεία συνεχώς αυξάνει, δίνοντας νέες ελπίδες για το μέλλον.

Τα «έξυπνα» φάρμακα

Το καρκινικό κύτταρο επιβιώνει μέσα από πολύπλοκες βιολογικές και χημικές αντιδράσεις, που δημιουργούν βιολογικά μονοπάτια. Νέα «έξυπνα» φάρμακα μπορούν να διακόψουν τέτοια μονοπάτια, στοχεύοντας συγκεκριμένους κυτταρικούς στόχους, που βρίσκονται μόνο στα καρκινικά κύτταρα. Οι στοχεύουσες θεραπείες δεν είναι κατάλληλες για όλους τους καρκίνους, ούτε για όλους τους ασθενείς με τον ίδιο καρκίνο. Με τη μοριακή ταυτοποίηση ενός όγκου μπορούμε να βρούμε εκείνα τα χαρακτηριστικά μόρια που αποτελούν θεραπευτικούς στόχους για τον συγκεκριμένο όγκο. Η στοχεύουσα θεραπεία επομένως είναι εξατομικευμένη θεραπεία, δηλαδή κομμένη και ραμμένη στα μέτρα ενός συγκεκριμένου ασθενούς. Ο τελικός στόχος της Ογκολογίας είναι να φθάσουμε στην εποχή που θα έχουμε ένα φάρμακο, μία θεραπεία για κάθε ασθενή. Παρά την εξατομίκευση όμως, το πρόβλημα της θεραπείας δεν έχει λυθεί οριστικά, γιατί σε κάποια στιγμή κάποια μετάλλαξη-στόχος ξεφεύγει και η θεραπεία μας δεν δρα. Συνεχώς όμως η έρευνα στρέφεται σε νέα φάρμακα, που στοχεύουν νέες μεταλλάξεις και δρουν όταν παρουσιάζεται αντοχή στη χορηγούμενη θεραπεία.

Η θεραπευτική προσέγγιση του καρκίνου έχει αλλάξει και αλλάζει συνεχώς. Η συνεχής έρευνα και οι συνεχείς εξελίξεις είναι γοητευτικές για όλους όσοι ασχολούνται με τον καρκίνο, αλλά και ευεργετικές για τον απλό ασθενή, που μπορεί πλέον να ελπίζει στη μακρά επιβίωση και γιατί όχι στην ίαση.

Ο κ. Χρήστος Πανόπουλος είναι παθολόγος-ογκολόγος, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών, διευθυντής Ογκολογικού Τμήματος Ευρωκλινικής Αθηνών, τ. διευθυντής Β’ Ογκολογικής Κλινικής Νοσοκομείου
«Αγιος Σάββας».