Νευροεκφυλιστικά νοσήματα: Η νέα πανδημία είναι εδώ;

Τα νευροεκφυλιστικά νοσήματα αποτελούν μια μεγάλη πρόκληση για τη σύγχρονη κοινωνία, καθώς είναι στενά συνυφασμένα με το παγκόσμιο φαινόμενο της γήρανσης του πληθυσμού, ιδιαίτερα στον ανεπτυγμένο κόσμο. Πρόκειται για νοσήματα που προκαλούν εκφύλιση των νευρώνων του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος και οδηγούν, ανάλογα με τη νόσο, είτε σε κινητική είτε σε νοητική έκπτωση είτε στον συνδυασμό τους.

Ανάλογα με την επίδραση σε συγκεκριμένους νευρωνικούς πληθυσμούς, προκύπτει και η αντίστοιχη κλινική εικόνα που είναι χαρακτηριστική για κάθε νόσο. Τα νευροεκφυλιστικά νοσήματα είναι γενικά πρωτεϊνοπάθειες, χαρακτηρίζονται δηλαδή το καθένα από την παθολογική εναπόθεση συσσωματωμάτων συγκεκριμένης πρωτεΐνης, αν και ολοένα και περισσότερο αναγνωρίζεται ότι, στους ηλικιωμένους ιδιαίτερα, μπορεί να υπάρχει συνδυασμός πολλών παθολογικών διεργασιών. Οι περισσότεροι ερευνητές πιστεύουν ότι αυτή η ανώμαλη πρωτεϊνική συσσωμάτωση σχετίζεται αιτιολογικά με τη νευρωνική εκφύλιση, αλλά αυτό δεν έχει αποδειχθεί.

Αλλοι πιστεύουν ότι τα αίτια της εκφύλισης των νευρώνων είναι διαφορετικά και ότι η πρωτεϊνική συσσωμάτωση είναι ένα επιφαινόμενο. Μεγάλη ώθηση στην έρευνα των νευροεκφυλιστικών νοσημάτων τα τελευταία χρόνια έχει δώσει η Γενετική. Ακόμη και νοσήματα που είναι συνήθη στον γενικό πληθυσμό, όπως η νόσος Αλτσχάιμερ ή η νόσος Πάρκινσον, έχουν σπάνιες κληρονομικές μορφές, στις οποίες έχει ανακαλυφθεί η γενετική βάση, ενώ πολλά άλλα σπάνια νευροεκφυλιστικά νοσήματα είναι αμιγώς γενετικά.

Η έρευνα στις σπάνιες αυτές γενετικές μορφές νευροεκφυλιστικών νοσημάτων έχει οδηγήσει τα τελευταία χρόνια σε σημαντικές ανακαλύψεις, ακόμη και σε στοχευμένες νευροπροστατευτικές θεραπείες, που μπορεί μεν να αφορούν σπάνια περιστατικά, αλλά αναδεικνύουν τις δυνατότητες της εξατομικευμένης αντιμετώπισης που βασίζεται στο συγκεκριμένο αίτιο. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πολύ πρόσφατη έγκριση στοχευμένης θεραπείας για σπάνια γενετική μορφή της νόσου του κινητικού νευρώνα (γνωστής και ως Πλαγίας Μυατροφικής Σκλήρυνσης, ALS), αλλά και για τη σπάνια Κληρονομική Αταξία του Friedreich. Στην Α’ Νευρολογική Κλινική του ΕΚΠΑ τρέχει αυτή τη στιγμή μια αντίστοιχη κλινική μελέτη σε μια σπάνια μορφή άνοιας, τη μετωποκροταφική άνοια. Στην Ελλάδα έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια πρωτοβουλίες και εθνικά δίκτυα που αφορούν τα νευροεκφυλιστικά νοσήματα. Στις πρωτοβουλίες αυτές σημαντικό ρόλο παίζει το Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Στο πλαίσιο της δημιουργίας Εθνικών Δικτύων, επιχορηγήθηκε από την πολιτεία το Εθνικό Δίκτυο Ιατρικής Ακριβείας για τα Νευροεκφυλιστικά Νοσήματα (ΕΔΙΑΝ) με αντικείμενο τη γενετική και βιοχημική διερεύνηση και καταγραφή περιστατικών με διάφορα νευροεκφυλιστικά νοσήματα, όπως η νόσος Αλτσχάιμερ, η μετωποκροταφική άνοια, η νόσος Πάρκινσον, η νόσος του κινητικού νευρώνα, η νόσος Χάντινγκτον και η σκλήρυνση κατά πλάκας (που κλασικά θεωρείται αυτοάνοσο νόσημα, αλλά έχει και νευροεκφυλιστική συνιστώσα). Το πρόγραμμα αυτό ολοκληρώθηκε και συνεχίζεται τώρα με άλλη μορφή, ως «Brain Precision», επιχορηγούμενο από τη Γενική Γραμματεία Ερευνας και Καινοτομίας (ΓΓΕΚ). Το Brain Precision αφορά τις πιο συχνές νευροεκφυλιστικές νόσους Αλτσχάιμερ και Πάρκινσον και προσδίδει ιδιαίτερη έμφαση, όπως και το ΕΔΙΑΝ, σε πρόδρομες και σπάνιες γενετικές μορφές αυτών των παθήσεων.

Οι πρόδρομες μορφές είναι ιδιαίτερα σημαντικές, καθώς, ενώ βιολογικοί ή κλινικοί δείκτες υποδηλώνουν ότι η παθολογική διεργασία είναι σε εξέλιξη, τα συμπτώματα της νόσου δεν έχουν πλήρως εκδηλωθεί και επομένως, στις περιπτώσεις αυτές, στοχευμένες παρεμβάσεις, φαρμακευτικές ή άλλες μπορεί να δοκιμαστούν για τη δυνατότητα τουλάχιστον επιβράδυνσης της νευροεκφυλιστικής διεργασίας σε ένα πρώιμο στάδιο. Γενετικοί και βιολογικοί δείκτες έχουν ιδιαίτερο ρόλο στις περιπτώσεις αυτές.

Στο πλαίσιο των μελετών σε Εθνικά Δίκτυα, αλλά και άλλων μελετών που τρέχουν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, έχουν διερευνηθεί βιοχημικά και γενετικά εκατοντάδες περιστατικά είτε με πρόδρομη είτε με εγκατεστημένη μορφή νευροεκφυλιστικών νόσων. Σε πολλά από αυτά έχει αποσαφηνιστεί η «βιολογική» διάγνωση, ενώ σε πολλά επίσης έχει ταυτοποιηθεί συγκεκριμένο γενετικό αίτιο. Ιδιαίτερη σημασία έχει η ταυτοποίηση σε πολλά περιστατικά με νόσο Πάρκινσον μεταλλάξεων στο γονίδιο της α-συνουκλεΐνης, που δεν συναντώνται σε αυτή τη συχνότητα πουθενά αλλού στον κόσμο και έχουν σαφή σχέση και με τις μη κληρονομικές μορφές, τις σποραδικές δηλαδή μορφές της νόσου.

Και αυτές οι σποραδικές μορφές είναι σε μεγάλο βαθμό συνουκλεϊνοπάθειες, δηλαδή είναι πρωτεϊνοπάθειες με ανώμαλη εναπόθεση συσσωματωμάτων της α-συνουκλεΐνης. Ενας αναδυόμενος βιοδείκτης για τη νόσο Πάρκινσον, αλλά και για τις πρόδρομες μορφές της, βασίζεται μάλιστα στην ανίχνευση απειροελάχιστων ποσοτήτων συσσωματωμένης α-συνουκλεΐνης στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό. Η αναστολή ή η αποικοδόμηση τέτοιων παθολογικών διαμορφώσεων της α-συνουκλεΐνης αποτελεί μείζονα θεραπευτικό στόχο.

Στο πλαίσιο του Brain Precision γίνονται στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μελέτες για την ανεύρεση καινούργιων βιολογικών δεικτών καθώς και για τη διαλεύκανση υποκείμενων παθογενετικών μηχανισμών μέσω της δημιουργίας κυτταρικών και ζωικών μοντέλων και της εφαρμογής σε αυτά πειραματικών θεραπευτικών προσεγγίσεων. Οι μελέτες αυτές γίνονται σε συνεργασία των Νευρολογικών Κλινικών με τα Τμήματα Βιολογίας, Χημείας και Φαρμακευτικής, καθώς και με την Α’ Ψυχιατρική Κλινική και τα Εργαστήρια Φυσιολογίας και Κλινικής Βιοχημείας της Ιατρικής Σχολής του Ιδρύματος, ενώ συμμετέχει στο πρόγραμμα και το Τμήμα Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών.

Υπάρχουν παράλληλα ευρείες συνεργασίες με διεθνείς φορείς, για παράδειγμα, η Α’ Νευρολογική Κλινική αποτελεί Κέντρο Εμπειρογνωμοσύνης για Σπάνια και Πολύπλοκα Νευροεκφυλιστικά Νοσήματα, προσπαθώντας να συμβάλει στην έγκαιρη αναγνώριση και διάγνωση αλλά και στη βέλτιστη αντιμετώπιση αυτών των νοσημάτων, λαμβάνοντας μέρος στο αντίστοιχο Ευρωπαϊκό Δίκτυο Σπάνιων Παθήσεων ERN-RND.

Η Α’ Νευρολογική Κλινική συμμετέχει επίσης στο διεθνές πρόγραμμα PPMI (Parkinson’s Disease Progression Markers Initiative), όπου παρακολουθούνται διαχρονικά ασθενείς με πρόδρομες ή εγκατεστημένες μορφές νόσου Πάρκινσον, με έμφαση στις γενετικές μορφές. Μάλιστα, πολύ πρόσφατα το Πανεπιστήμιο Αθηνών έχει λάβει επιχορήγηση από το Michael J Fox Foundation για αντίστοιχη μελέτη.

Ο κ. Λεωνίδας Στεφανής είναι Καθηγητής Νευρολογίας και Νευροβιολογίας στην Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών και Διευθυντής Α’ Νευρολογικής Κλινικής στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο.