Ο κινηματογράφος είναι το πιο γοητευτικό και συναρπαστικό από όλα τα οπτικοακουστικά μέσα. Από τα πρώτα του κιόλας βήματα, στην εποχή του βωβού (1894-1931), ο κινηματογράφος αναζήτησε τη σχέση του ανθρώπου με την τεχνολογία, και μάλιστα με την πιο ανθρωποειδή μορφή της, τα ρομπότ, και διερεύνησε όλα τα είδη αυτής της αλληλεπίδρασης: φιλίας και συνεργασίας, εχθρότητας και σύγκρουσης, εξάρτησης και εκμετάλλευσης, ανασφάλειας και απειλής, νοητικής και σωματικής επικοινωνίας.
Θέματα από τα πιο σύνθετα και πολυεπίπεδα καθώς προσφέρουν στον θεατή τη δυνατότητα να φανταστεί το μέλλον και να προβληματιστεί για την ανθρώπινη ταυτότητα και τις αξίες της. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η παράλληλη με τη χρονική εξέλιξη των κοινωνικών συνθηκών και της τεχνολογικής προόδου διαφοροποίηση της θεματικής των ταινιών σχετικά με τα ρομπότ και την τεχνητή νοημοσύνη, αφού οι ταινίες αντικατοπτρίζουν τις τεχνολογικές ανησυχίες και τις φιλοσοφικές αναζητήσεις της κάθε εποχής, κι απ’ αυτή την οπτική παρουσιάζονται στο κείμενο.
Οι πρώτες ταινίες με ρομπότ εμφανίζονται την περίοδο του Μεσοπολέμου 1920-1940. Από τις πιο εμβληματικές του γερμανικού εξπρεσιονισμού, η «Metropolis» (1927) παρουσιάζει την αντίθεση ανθρώπου – μηχανής και τις κοινωνικές ανισότητες μιας απάνθρωπης μηχανοποιημένης κοινωνίας όπου οι κάτοικοι στον σκοτεινό υπόγειο κόσμο της Μητρόπολης λειτουργούν σαν ρομπότ στον ρυθμό των μηχανών.
Οι παραμορφώσεις στην έκφραση και η σκοτεινιά των σκηνών εκφράζουν τα αισθήματα απελπισίας και απομόνωσης της γερμανικής κοινωνίας μετά την ήττα στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Άλλες χαρακτηριστικές ταινίες με ρομπότ της περιόδου είναι «Ο κυρίαρχος της γης» (1934) που διερευνά την ηθική διάσταση της αντικατάστασης της ανθρώπινης εργασίας από ρομπότ και τον κίνδυνο από ρομπότ πολεμικές μηχανές, και «Ο μάγος του Οζ» (1939), στην οποία ο χαρακτήρας του τενεκεδένιου ανθρώπου εκφράζει την επιθυμία της μηχανής για ανθρώπινα συναισθήματα.
Την περίοδο 1945-1970 του Ψυχρού Πολέμου πραγματοποιείται μια ταχεία μετάβαση από τις παραδοσιακές βιομηχανίες στην οικονομία της τεχνολογίας της πληροφορίας. Οι εφευρέσεις του τρανζίστορ το 1947, του οπτικού ενισχυτή το 1957 και του ολοκληρωμένου κυκλώματος το 1959, αξιοποιήθηκαν αμέσως στην κατασκευή υπολογιστών και την ανάπτυξη ψηφιακών επικοινωνιών. Ο φόβος της ανθρωπότητας λόγω της επικίνδυνης αντιπαράθεσης του δυτικού με το ανατολικό μπλοκ αφενός και η ανασφάλεια του κόσμου μπροστά στην ακατανόητη ψηφιακή επανάσταση αφετέρου, μεταφέρθηκαν στον κινηματογράφο.
Οι ταινίες της περιόδου εκφράζουν φόβο για την τεχνολογία και ανησυχία για τις καταστροφικές της δυνατότητες. Στη «Μονομαχία δύο κόσμων – Forbidden planet» (1956), όπου εμφανίζεται για πρώτη φορά σε ταινία ρομπότ με διακριτή προσωπικότητα και πρωταγωνιστικό ρόλο, εξετάζονται η σχέση ανθρώπου – μηχανής και οι συνέπειες της ανεξέλεγκτης τεχνολογίας. Στην εμβληματική «2001 – Η Οδύσσεια του Διαστήματος» (1968) του Κιούμπρικ, o υπερυπολογιστής με νοημοσύνη του διαστημοπλοίου, αντιπαρατίθεται στην ανθρώπινη λογική θεωρώντας πως δεν εκτελούν σωστά την αποστολή και τους σκοτώνει.
Η εικοσαετία 1970-1990 είναι η εποχή του Ίντερνετ και των προσωπικών υπολογιστών. Η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας και η βαθμιαία κυριαρχία της στην καθημερινότητα προξενεί ανησυχία ότι οι μηχανές θα αποκτήσουν αυτονομία και θα ανατρέψουν την ανθρώπινη κυριαρχία. Αναδύονται ηθικά διλήμματα σχετικά με τη συμπεριφορά του ανθρώπου απέναντι στις δημιουργίες του, τη σχέση ανθρώπου – τεχνολογίας και τον κίνδυνο απώλειας της ανθρώπινης μοναδικότητας.
Στην ταινία «Ο επαναστάτης της νύχτας – Westworld» (1973), τα ανδροειδή ενός διαδραστικού πάρκου εξεγείρονται και επιτίθενται στους επισκέπτες τους οποίους πρέπει προστατεύουν, προβληματίζοντας έτσι για την ανεξαρτησία των μηχανών και την ανθρώπινη ηθική. Στο φιλμ «Άλιεν, ο επιβάτης του Διαστήματος» (1979) του Σκοτ, το ανδροειδές μέλος του πληρώματος παραβιάζει τους κανόνες ασφαλείας του διαστημοπλοίου και αφήνει να μπει ένα εξωγήινο πλάσμα που εξοντώνει τα μέλη του πληρώματος. Στις ταινίες «Εξολοθρευτής – Terminator» (1984) και «RoboCop» (1987), οι μηχανές εξεγείρονται.
Η ταινία-σταθμός της επιστημονικής φαντασίας «Blade Runner» (1982) του Σκοτ, βασισμένη σε βιβλίο του Φίλιπ Ντικ, παρουσιάζει ένα δυστοπικό Λος Αντζελες όπου κατασκευάζονται γενετικά προηγμένα ανθρώπινα αντίγραφα-ρεπλίκες, με αποκλειστικό προορισμό την εκτέλεση επικίνδυνων εργασιών σε διαστημικές αποικίες, ενώ η παρουσία τους στη Γη απαγορεύεται και οι παραβάτες θανατώνονται. Το πολυδιάστατο φιλμ εξετάζει κρίσιμα θέματα όπως η ηθική της γενετικής μηχανικής και της δημιουργίας κλώνων, η σημασία της ανθρώπινης ταυτότητας και προσωπικότητας, η τεχνητή επέμβαση στη μνήμη, η κλιματική αλλαγή.
Η περίοδος 1990-2020 χαρακτηρίζεται από τη ραγδαία ανάπτυξη και χρήση της τεχνολογίας, με την εφεύρεση του Web, την καθολική χρήση του Ίντερνετ, τα κινητά τηλέφωνα, τα κοινωνικά δίκτυα, την ψηφιακή τηλεόραση. Η αποδοχή της φιλικής και πρακτικά χρήσιμης τεχνολογίας από την κοινωνία αντανακλάται στην κινηματογραφική αφήγηση που προβάλλει τη συναισθηματική σύνδεση του ανθρώπου με τις μηχανές αλλά και ηθικά διλήμματα που προκύπτουν απ’ αυτή.
Ταινίες όπως «Ο άνθρωπος των δύο αιώνων – Bicentennial man» (1999) ή «A.I.» (2001) του Σπίλμπεργκ διερευνούν τη δυνατότητα των μηχανών να νιώσουν αγάπη και επιθυμία για αποδοχή, η «Εγώ, το ρομπότ» (2004) εξετάζει τη σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ ανθρώπων και ρομπότ.
Τα τελευταία χρόνια, λόγω της εξάρτησης κρίσιμων για την ανθρώπινη ύπαρξη τομέων, όπως η υγεία, η ασφάλεια, η οικονομία και η ενημέρωση, από τη ραγδαία αναπτυσσόμενη Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ), επανήλθε ο φόβος για την τεχνολογία, στο ενδεχόμενο της χρήσης της ΤΝ για καταστροφικούς σκοπούς.
Έτσι, παλιότερες ταινίες ξαναγυρίζονται με νέα οπτική, όπου και οι μηχανές απεικονίζονται ως κίνδυνος για την ανθρωπότητα. Συνοψίζοντας, η παρουσίαση της σχέσης ανθρώπου – μηχανής, από τα πρώτα βήματα του κινηματογράφου έως σήμερα, αναδεικνύει την πολυπλοκότητα της τεχνολογίας: από εργαλείο προόδου έως πιθανή απειλή για την ανθρώπινη ύπαρξη. Οι ταινίες αντικατοπτρίζουν τις ανησυχίες της κοινωνίας για την τεχνολογία, ενώ παράλληλα εξετάζουν τα όρια της ανθρώπινης φύσης.
